VOGELS 1. Follow-up van de avifauna in het Brussels Gewest - Environnement.Brussels
←
→
Transcription du contenu de la page
Si votre navigateur ne rend pas la page correctement, lisez s'il vous plaît le contenu de la page ci-dessous
De gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
2. VOGELS
1. Follow-up van de avifauna in het Brussels Gewest
Ondanks zijn beperkte oppervlakte (162 km²) en zijn hoge verstedelijkingsgraad kent het Brussels
Gewest een gevarieerde avifauna. De vogels komen naar het Gewest om te broeden, om aan te sterken
tijdens de trek of om te overwinteren.
De vogels zijn uitermate geschikt als bio-indicator. Hun bijzonder groot vermogen om zich te
verspreiden stelt hen immers in staat snel te reageren op veranderingen in het leefmilieu. Zij zijn
bovendien aanwezig in de meeste biotopen en vertegenwoordigd in vrijwel alle trofische niveaus, in het
bijzonder de hoogste (insectivoren, predators). Elke wijziging in de lagere niveaus van de trofische
keten heeft dan ook een impact op deze vogelpopulaties. Overigens kunnen ze ook gemakkelijk worden
geobserveerd.
De hulpmiddelen voor de opvolging van de Brusselse avifauna zijn:
Informatie- en monitoringnetwerk voor de evaluatie van de staat van het leefmilieu met behulp
van gegevens en bio-indicatoren die op diverse informatiebronnen berusten:
- Monitoring (meestal jaarlijks) van de algemene avifauna of van specifieke groepen (in het
bijzonder: zwaluwen en gierzwaluwen, invasieve parkieten, watervogels, spechten);
- Realisatie van specifieke wetenschappelijke studies (ecologie van welbepaalde soorten);
- Diversen (observaties, ringen);
- Atlas van de broedvogels van Brussel (actualisering om de 10-20 jaar).
Monitoring van de habitats en soorten van communautair en gewestelijk belang.
Het ‘informatie- en toezichtnetwerk voor de staat van het Brusselse leefmilieu' werd in 1992 opgericht.
In dat kader wordt de opvolging van de avifauna grotendeels verzekerd door Aves (ornithologische pool
van de vzw Natagora) die op verzoek van Leefmilieu Brussel zorgt voor de jaarlijkse monitoring, de atlas
en specifieke studies. Tot op heden werden er twee atlassen van de broedvogels van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest gerealiseerd; zij bestrijken de periodes 1989-1991 en 2002-2004. Verder worden
er ook jaarrapporten opgesteld over de evolutie van de algemene broedvogels en worden specifieke
opvolgingen gerealiseerd.
Een andere belangrijke bron van informatie is afkomstig van de exploitatie van de gegevens die op het
niveau van de websites bru.observations.be en bru.waarnemingen.be, initiatieven van Natagora en
Natuurpunt, worden ingevoerd. Via deze in 2008 gecreëerde websites die een groeiend succes kennen,
kunnen natuurkenners hun observaties ingeven en met anderen delen. Die observaties worden
dagelijks beheerd en gevalideerd door een groep experts en maken het voorwerp uit van
overeenkomsten die Brussel toelaten om deze gegevens te gebruiken.
De vogeltrekstudie wordt gecoördineerd door het Koninklijk Belgisch Instituut voor
Natuurwetenschappen (KBIN). In het Brussels Gewest concentreren de ringactiviteiten zich
voornamelijk in het Vuursteendomein, waar de Ornithologische Commissie van Watermaal-Bosvoorde
(OCWB) gevestigd is, een vereniging die elk jaar subsidies krijgt van het Brussels Gewest. De OCWB
ringt al sinds de jaren '60. Ter plaatse bevindt zich een wetenschappelijk ringstation dat voor het grote
publiek toegankelijk is. Tussen 1964 en 2012 werden er zo al 34 826 vogels van 116 verschillende
soorten geringd in het Brussels Gewest.
De volgende paragrafen zijn respectievelijk gewijd aan de voorstelling van de voornaamste resultaten
die werden verzameld in het kader van de uitvoering van de monitorings (algemene broedvogels,
watervogels, zwaluwen en gierzwaluwen, spechten en parkieten), de atlassen van nestbouwende
vogels en de follow-up die werd uitgevoerd in toepassing van de Europese (Habitat- en Vogelrichtlijn)
en Brusselse wetgeving (Natuurordonnantie). De voornaamste beheermaatregelen die werden
ingevoerd om de biodiversiteit van de Brusselse avifauna te bevorderen maken het voorwerp uit van
het laatste hoofdstuk.
2. VOGELS
PAGINA 1 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
2. Jaarlijkse of periodische monitoring
2.1. Algemene broedvogels
De jaarlijkse opvolging van de algemene broedvogels wordt sinds 1992 georganiseerd. Dat gebeurt via
de 'luisterpunt'-methode (SOCBRU programma). Bij elke opneming worden ter hoogte van een bepaald
luisterpunt alle vogels geïnventariseerd die gedurende een tijdsspanne van 15 minuten gezien of
gehoord worden, zonder enige afstandsbeperking. In de praktijk gebeurt dit in elk station tweemaal per
jaar in de lente, vroeg in de ochtend. De toepassing van deze techniek is vooral bedoeld voor de soorten
die hun territorium afbakenen door te zingen. Bijna een derde van de Brusselse broedvogels wordt via
deze weg gevolgd. De niet in aanmerking genomen soorten zijn soorten waarvoor de techniek van de
luisterpunten niet geschikt is (watervogels, zwaluwen, nachtelijke roofvogels, ...) alsook zeldzame
broedvogels waarvoor het aantal contacten ontoereikend is.
De variabele waarmee rekening wordt gehouden bij de analyse van de luisterpunten is het
'genormaliseerde aanwezigheidspercentage'. Dit wordt als volgt berekend: voor elk jaar wordt het totale
aantal vogelkoppels dat ter hoogte van de luisterpunten waargenomen wordt, gedeeld door het aantal
luisterpunten dat dat jaar bezocht werd. Voor elk jaar wordt deze gemiddelde waarde gedeeld door de
waarde die in het eerste opvolgingsjaar (1992) opgetekend werd. Dankzij deze normalisering kan de
evolutie van soorten waarvan de aantallen sterk schommelen, snel vergeleken worden (Beck O., note
interne 2009).
Het netwerk van luisterpunten dat in het begin 60 stations telde, werd geleidelijk aan uitgebreid tot 114
stations in 2011. De stations worden zodanig gekozen dat ze de diverse, in het Brussels Gewest
aanwezige groene ruimten bestrijken (bouwlanden, diverse bosformaties en -structuren, vochtige
gebieden, tuinen, parken, braakliggende terreinen, enz.); sommige punten bevinden zich bovendien in
dichtbebouwde omgevingen.
Voor de periode 1992-2016 kon er voor 36 soorten een tendens ontwaard worden (soorten die
voldoende regelmatig worden gezien of gehoord, m.a.w. de meeste van de soorten verspreid in het
Brussels Gewest): bij 9 soorten is er sprake van een toename (hetzij 25%), 15 zijn stabiel (42%) en 12
gaan erop achteruit (33%) (Paquet A. et al, 2017). Men mag echter niet uit het oog verliezen dat deze
balans enkel betrekking heeft op een deel van de avifauna dat voornamelijk uit de sterkst verspreide
soorten bestaat. Bij een groot aantal soorten dat niet opgevolgd wordt via de methode van de
luisterpunten, is er sprake van een achteruitgang op gewestelijk niveau; meestal gaat het om soorten
die hogere ecologische eisen stellen.
Een vergelijking t.o.v. de tendensen die werden vastgesteld op Europees niveau - in alle soorten van
milieus - en die 34 soorten betreffen, lijkt aan te tonen dat in het algemeen de dalingen van de populatie
dikwijls duidelijker zijn op Brussels niveau en de vooruitgang minder duidelijk. De vergelijking betreft
evenwel een periode die lichtjes anders is, wat deze verschillen ongetwijfeld gedeeltelijk verklaart
(gemiddelde jaarlijkse evolutiepercentage betreffende de periode 1992-2016 voor het Brussels Gewest
en de periode 1980-2014 voor de Europese Unie). Van de 34 soorten die werden vergeleken, vertonen
6 soorten een hoger gemiddeld jaarlijks groeipercentage in het Brussels Gewest t.o.v. het Europees
gemiddelde, nl. de zwarte kraai (Corvus corone corone), de kauw (Corvus monedula), de vink (Fringilla
coelebs), de gaai (Garrulus glandarius), de buizerd (Buteo buteo) en de zanglijster (Turdus philomelos).
2. VOGELS
PAGINA 2 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Onderstaande grafiek toont de vooruitgang, de stabiliteit of de terugval van soorten.
Figuur 2.1
Tendensen in de evolutie op lange termijn van de algemene avifauna in het Brussels Gewest
(36 soorten): gemiddelde jaarlijkse groeipercentages (1992-2016 (1992-2016)
Groen voor de soorten die toenemen, blauw voor de stabiele soorten en rood voor de soorten in
regressie (de foutbalk geeft het vertrouwensinterval voor deze tendens)
Bron : Paquet A., Weiserbs A. 2017 (Natagora-Aves)
4 soorten nemen sterk af: de fitis, de huismus, de grasmus en de Turkse tortel. Omgekeerd gaat de
kauw er sterk op vooruit. Bij de vinkachtigen kent de groenling een duidelijke terugval, terwijl de vink
sterk toeneemt. De matkop is bijna verdwenen en is zo weinig talrijk dat men geen significante groei-
indexen kan berekenen. Merk op dat de populatie van de eksters zich lijkt te stabiliseren, hoewel
meestal wordt gedacht dat ze toeneemt.
2. VOGELS
PAGINA 3 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
De volgende grafieken tonen de evolutie van specifieke vogelgroepen:
Figuur 2.2
Tendensen in de evolutie op lange termijn van de algemene avifauna in het Brussels Gewest:
bijzondere indexen met betrekking tot specifieke groepen (1992-2016)
Bron : PAQUET A., WEISERBS A. 2017 (Natagora-Aves)
160 Inheemse soorten (33 soorten) 180 Inheemse holenbroeders
140 160 (11 soorten)
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40 40
20 20
0 0
1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016
Onder deze 33 soorten, nemen er 12 af, 14 anderen zijn De toestand van holenbroeders is op dit moment gunstig.
stabiel en 7 nemen toe. De gegroepeerde index duidt op Van de 11 soorten die in de index werden opgenomen, zijn
een licht dalende tendens. er 7 stabiel, 3 stijgend en 1 licht dalend.
160
300
Kraaiachtigen (4 soorten) 140
Trekvogels (6 soorten)
250
120
200 100
150 80
60
100
40
50 20
0 0
1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016
Deze gegroepeerde index neemt sterk toe door de (matige Uit de gegroepeerde index voor trekvogels blijkt dat de
tot sterke) toename van de populaties van de kauw en de situatie duidelijk verslechtert. Van de 6 soorten die in de
zwarte kraai. De andere 2 soorten zijn redelijk stabiel. index werden opgenomen, zijn er 2 stabiel et 4 afnemen.
Een in het algemeen gunstige evolutie – dus een stijging of stabiliteit van de populaties – kan worden
waargenomen voor de kraaiachtigen (kauwi 10, kraai11, gaai12, ekster13) en de inheemse in holen levende
soorten (groep bestaande uit boomklever14, groene specht15, bonte specht16, pimpelmees17,
koolmees18, glanskop19 en zwarte mees20, boomkruiper21, holenduif22, spreeuw23 en kauw).
Van alle broedvogels zijn het de trekvogels (grasmus 26, fitis27, gierzwaluw28...) die het sterkst
achteruitgaan.. Het verlies en de aantasting van hun habitats in de overwinteringsgebieden, alsook de
afname van de lokale voedselbronnen (insectenetende soorten) zijn hypothesen die naar voor worden
geschoven om deze trend te verklaren. Er wordt ook een gematigde neerwaartse trend vastgesteld bij
de kleine tuinvogels.
In dit verband wijzen we op het bijzonder geval van de huismus 29, een soort die vroeger zeer courant
was in het Brussels Gewest. Na een dramatische daling in de jaren 1990-2000 stabiliseerden de
populaties van de huismus zich vanaf 2002 op een zeer laag peil. Men schat ze momenteel (2016) op
7% van hun niveau van 1992.
i
10 11 12
Corvus monedula Corvus corone Garrulus glandarius
13 14 15
Pica pica Sitta europaea Picus viridis
16 17 18
Dendrocopos major Parus caeruleus Parus major
19 20 21
Parus palustris Parus ater Certhia brachydactyla
22 23 24
Columba oenas Sturnus vulgaris Columba livia
25 26 27
Phoenicurus ochruros Genus Sylvia Genus Phylloscopus
28 29
Apus apus Passer domesticus
2. VOGELS
PAGINA 4 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Figuur 2.3
Evolutie van de populaties van huismussen (Passer domesticus) 1992-2016 (genormaliseerd
aanwezigheidspercentage in 1992, methode van de “puntindex van abundantie” op
luisterpunten)
Bron: PAQUET A., WEISERBS A. 2017 (Natagora-Aves)
Huismus (Passer domesticus)
140
Genormaliseerd aanwezigheidspercentage
120
(Index 100 = jaar 1992)
100
80
60
40
20
0
1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016
2.2. Oiseaux d’eau et des milieux aquatiques
De onderstaande tabel is een opsomming van de watervogels en vogels van aquatische milieus die
werden geobserveerd in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tijdens de nestbouwperiode (de
overwinterende soorten zijn niet opgenomen en maken deel uit van een andere monitoring).
2. VOGELS
PAGINA 5 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Tableau 2.4
Soorten van watervogels en vogels van aquatische milieus in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest (met uitzondering van overwinterende soorten)
Bron: PAQUET A. 2017 (Natagora-Aves)
Inheemse soorten Geïntroduceerde soorten
Broedende soorten : Broedende soorten :
Dodaars, Tachybaptus ruficollis Knobbelzwaan, Cygnus olor
Fuut, Podiceps cristatus Njlgans, Alopochen aegyptiacus
Meerkoet, Fulica atra Carolina-eend, Aix sponsa
Waterhoen, Gallinula chloropus Canadese gans, Branta canadensis
Wilde eend, Anas platyrynchos Soepeend, Anas platyrynchos var. domesticus
Krakeend, Anas strepera Boerengans, Anser anser var. domesticus
Tafeleend, Aythya ferina
Kuifeend, Aythya fuligula
Ijsvogel, Alcedo atthis
Kleine karekiet, Acrocephalus scirpaceus
Blauwe reiger, Ardea cinerea
Niet-broedende soorten Niet-broedende soorten
Aalscholver, Phalacrocorax carbo Zwarte zwaan, Cygnus atratus
Witoogeend, Aythya nyroca Magelhaengans, Chloephaga picta
Krooneend, Netta rufina Barbarieeend (muskuseend), Cairina moschata
We merken op dat bepaalde soorten die in deze tabel zijn opgenomen worden vertegenwoordigd door
minder dan 10 koppels (fuut, dodaars, tafeleend, kuifeend, ijsvogel, kleine karekiet).
Een groot aantal inheemse soorten uit aquatische milieus groeien als gevolg van de gedeeltelijke of
totale bescherming die ze sinds eind vorige eeuw kregen in de naburige Gewesten en landen en door
de invoering van ecologische herstelprogramma’s van de vochtige milieus. De inrichtingen van
Leefmilieu Brussel om de oevers van bepaalde grote vijvers en waterlopen opnieuw natuurlijker te
maken, hebben vruchten afgeworpen, in het bijzonder voor de soorten in de rietvelden. Meer in het
algemeen heeft de uitvoering van het programma van het Blauwe netwerk globaal gezien geleid tot een
verbetering van de biologische kwaliteit van de Brusselse waterlopen die waarschijnlijk ook een gunstige
invloed heeft op de vogelsoorten die afhankelijk zijn van de aquatische milieus, in het bijzonder door de
beschikbaarheid van voedsel (kleine vissen en aquatische ongewervelden) te bevorderen.
Sinds de jaren 90 werden grote kolonies van aalscholvers waargenomen tijdens de overwintering. En
ook een grote populatie van overwinterende Canadese ganzen in het Koninklijk domein van Laken.
Een nieuwe soort van de Belgische avifauna heeft zich onlangs in Brussel geïnstalleerd om er te
broeden: de krakeendii.
Twee soorten van zangvogels die onrechtstreeks met de vochtige zones worden geassocieerd, broeden
ook in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: de bosrietzanger iii (vochtige weilanden, brandnetels) en de
grote gele kwikstaartiv.
De watervogels maken het voorwerp uit van diverse jaarlijkse follow-ups waarvan één, die wordt
uitgevoerd door Natagora-Aves, tot doel heeft de lentepopulaties te volgen (periode van voortplanting)
van de meest voorkomende soorten ter hoogte van een twintigtal vochtige gebieden. In 2016 zijn de
vier meest voorkomende soorten de meerkoet (27 % van de watervogels van de volledige
ii
Anas strepera
iii
Acrocephalus palustris
iv
Motacilla cinerea
2. VOGELS
PAGINA 6 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
monsterneming van de 20 vijvers), de Nijlgans (19%), de wilde eend (17%) en de Canadese gans (14%).
Ze vertegenwoordigen 77% van de gewone broedende watervogels van de bemonsterde vijvers. Twee
soorten kennen een sterke groei, nl. de Canadese gans en de Nijlgans, opgenomen in de Europese lijst
van invasieve exotische soorten.
Ter aanvulling van de tellingen die werden uitgevoerd door natuurverenigingen voert het departement
Biodiversiteit van Leefmilieu Brussel tellingen uit van watervogels die overwinteren in de Woluwevallei
en het Zoniënwoud.
2.3. Zwaluwen en gierzwaluwen
De ordonnantie van 1 maart 2012 betreffende het natuurbehoud heeft 3 soorten zwaluwen uitgeroepen
tot « soorten van gewestelijk belang », d.w.z. «inheemse soorten voor de instandhouding waarvoor het
Gewest een bijzondere verantwoordelijkheid draagt vanwege hun belang voor het gewestelijk
natuurerfgoed en/of vanwege hun ongunstige staat van instandhouding». Twee van deze soorten
nestelen in het Brussels Gewest: de Huiszwaluw (Delichon urbicum) en de Boerenzwaluw (Hirundo
rustica)
De Huiszwaluw wordt continu bestudeerd sinds 1992. De zeer sterke achteruitgang van deze soort, die
merkbaar is in het hele land, is beduidend sterker in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en zijn
omgeving. Deze soort staat overigens zowel voor Brussel als voor Vlaanderen op de rode lijst van
bedreigde soorten.
Verschillende factoren werden naar voor geschoven om de verdwijning van de populaties van de
Huiszwaluw te verklaren: problemen in de overwinteringsgebieden in Afrika (woestijnvorming, …),
onverdraagzaamheid van de bewoners t.o.v. hinder (uitwerpselen) en opzettelijke vernieling van
nesten, gebrek aan grondstoffen om nesten te bouwen (modder), gebrek aan geschikte gevels, afname
van de insectenpopulaties,…
Sinds 1995 voert de Ornithologische Commissie van Watermaal-Bosvoorde een uitgebreide campagne
voor het plaatsen van nestkastjes voor de Huiszwaluwen. Sinds het begin van de jaren 2000 hebben
ook andere gemeenten gelijkaardige acties ondernomen. De aldus geleverde inspanningen hebben
blijkbaar resultaat opgeleverd aangezien er sinds 2003 een stijging in de populatie van de Huiszwaluw
in het Brussels Gewest wordt opgetekend, met evenwel een stagnatie in 2012, gevolgd door een licht
dalende tendens.
2. VOGELS
PAGINA 7 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Figuur 2.5
Evolutie van de Brusselse Huiszwaluwpopulatie (Delichon urbicum) : aantal gebruikte nesten
(1992 – 2016)
Bron: PAQUET A. 2017 (Natagora-Aves)
350
300
Aantal gebruikte nesten
250
200
150
100
50
0
2001
2010
1992
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2011
2012
2013
2014
2015
2016
De Boerenzwaluw (Hirundo rustica) heeft sterk geleden onder de verdwijning van de landelijke ruimten
in het Gewest. Volgens Weiserbs & Jacob (2007) is tussen 1989-1991 en 2000-2004 de Brusselse
populatie van 170-300 koppels naar 18-25 koppels gezakt. De tellingen die van 2010 tot 2016 werden
uitgevoerd door vrijwilligers tonen een aantal dat schommelt tussen 10 à max. 20 koppels. De nog
overblijvende broedvogels komen voornamelijk voor op de resterende stukken landbouwgrond van
Neerpede, in het uiterste westen van Anderlecht (Weiserbs et al., 2012).
Tot in de jaren '70 nestelde er nog een derde soort zwaluwen in het Brussels Gewest: de Oeverzwaluw
(Riparia riparia). Door het verdwijnen van de laatste zandgroeves, hun favoriete locatie voor het bouwen
van hun nesten, worden deze vogels op dit ogenblik alleen waargenomen in het Gewest tijdens hun
trek in de lente en in de herfst. In 2008 werd er ter hoogte van de Vijvers van Bosvoorde een schutting
vol gaten opgetrokken langs een zanderige oever om een kunstmatige klif te creëren die
Oeverzwaluwen zou kunnen aantrekken. Een koppel ijsvogels heeft er zich bovendien gevestigd. De
Oeverzwaluw behoort eveneens tot de vogelsoorten van gewestelijk belang.
Voor de periode 2000-2004 werden de Gierzwaluwpopulaties (Apus apus) geschat op 1200 à 2400
koppels (Weiserbs et Jacob, 2007). Volgens de gegevens van Natagora lijkt de voortdurende jaarlijkse
follow-up van de Brusselse avifauna een gematigde daling van de populaties van gierzwaluwen aan te
tonen, in tegenstelling met de stabiliteit op Belgisch niveau. Deze tendens zou evenwel moeten worden
bevestigd door telmethodes die specifiek zijn aangepast aan de levenswijze in de lucht van deze moeilijk
te tellen soort. Hoewel deze soort zich kan aanpassen aan de dichtbebouwde wijken (nestbouw in de
holtes van hoge gebouwen), wordt ze niettemin bedreigd door de renovatie- en gevelrestauratiewerken
die op steeds meer plaatsen in het Gewest worden uitgevoerd. Sinds 2015 heeft het studiedepartement
van Natagora Aves een monitoringnetwerk opgezet dat een mooi aantal Brusselse kolonies dekt. Deze
studie wil bepalen welke criteria belangrijk zijn voor de gierzwaluw om een broedplaats te kiezen in het
Brussels Gewest. Ze zal zorgen voor een betere kennis van de ecologie van de gierzwaluw en zal de
beschermingsacties optimaliseren.
Om deze soorten te kunnen beschermen, moeten de bestaande nesten bewaard blijven, moeten er
meer potentiële sites komen waar ze terechtkunnen en moet de bevolking ter zake gesensibiliseerd
worden.
2.4. Spechten in het Zoniënwoud
De spechten zijn erkende bio-indicatoren van de gezondheid en de maturiteit van het bosmilieu. Het
Zoniënwoud verzamelt de meeste spechten in het Brussels Gewest. Sinds 2016 broeden er vijf soorten:
Grote bonte specht (Dendrocopos major)
2. VOGELS
PAGINA 8 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Kleine bonte specht (Dryobates minor)
Groene specht (Picus viridis)
Zwarte specht (Dryocopus martius)
Middelste bonte specht (Dendrocopos medius)
In 2016 heeft een mannelijk exemplaar van de grijskopspecht (Picus canus) zich ook in het Zoniënwoud
gevestigd (nestbouw mogelijk, maar niet bewezen). Deze soort, die een zeldzaamheid is in België
(minder dan 10 koppels en zeer weinig recente bewijzen van nestbouw) en die duidelijk afneemt op
Europees niveau, bevestigt de groeiende diversiteit van de structuur van dit bosgebied. Met zes soorten
van spechten is het Zoniënwoud één van de bossen, zo niet het bos met de meeste spechten in België.
Drie van deze soorten, de zwarte specht, de middelste bonte specht en de grijskopspecht, zijn
opgenomen in bijlage I van de Vogelrichtlijn (richtlijn 2009/147/EG inzake het behoud van de
vogelstand) die de soorten opsomt die speciale beschermingsmaatregelen genieten m.b.t. hun habitat
(Natura 2000 soorten). Deze mooie biodiversiteit is niet alledaags voor een enkel bosgebied en kan
waarschijnlijk in verband worden gebracht met het beleid van de bescherming van de oude bomen en
het gedifferentieerd bosbouwbeleid dat de ecologische schuilplaatsen doet toenemen.
Om de lopende veranderingen beter te begrijpen organiseert Natagora-Aves een telling van de
spechten per sector in het Zoniënwoud voor de periode 2016-2018. De doelstelling is de locatie van
alle geïnstalleerde koppels in kaart te brengen en een betere visie op het ingevoerde beheer te krijgen.
2.5. Parkieten
Ongeacht of ze nu ontsnapt zijn dan wel werden losgelaten, feit is dat 3 soorten groene parkieten zich
erg goed hebben aangepast aan onze contreien en voortaan in het Gewest broeden: de
Halsbandparkiet (Psittacula krameri), de Alexanderparkiet (Psittacula eupatria) en de Monniksparkiet
(Myiopsitta monachus).
Wegens de exponentiële ontwikkeling van deze parkieten sinds de jaren '90 worden ze voortaan jaarlijks
opgevolgd. Van 1992 tot 2010 is de populatie Alexanderparkieten gemiddeld met 20 % per jaar
toegenomen (Weiserbs & Derouaux, 2011). Bij de Halsbandparkiet is de groei van de populatie
eveneens spectaculair te noemen (gemiddeld 10 % per jaar), maar lijkt zich nu te stabiliseren, en zelfs
lichtjes af te nemen. In 2011 bereikte het aantal Halsband- en Alexanderparkieten dat in de 3 gekende
slaapgebieden van Brussel (site van de Navo in Evere, Simonisplaats in Koekelberg en de vijvers van
Elsene) werd geteld, een maximum van 10 500 individuen. Men dient er echter rekening mee te houden
dat deze sites ook een groot aantal broedvogels van buiten het Gewest aantrekken.
Volgens Natagora-Aves hebben de gekende slaapgebieden in Brussel waarschijnlijk hun
saturatieniveau bereikt. Bovendien vinden we momenteel steeds meer slaapgebieden in Vlaanderen
en Wallonië, die waarschijnlijk gedeeltelijk door vogels afkomstig uit Brussel worden gebruikt. De
monitoring werd in 2015 aangepast om rekening te houden met deze evolutie en gecoördineerde
nationale tellingen te verwezenlijken.
2. VOGELS
PAGINA 9 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Figuur 2.6
Evolutie van de Alexander- en Halsbandparkietbestanden in de brusselse slaapgebieden (1974-
2016)
Bronnen : WEISERBS A., LEBEAU O. , PAQUET J.-Y, PAQUET A. 2017 (Natagora-Aves)
12000
10000
8000
Aantal parkieten
6000
4000
2000
0
1978
1974
1976
1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
2016
De rode waarden zijn waarden waarvan men niet zeker is of de hele bevolking is
inbegrepen (fragmentering van de slaapgebieden en uitbreiding buiten Brussel).
De bewezen en de potentiële gevolgen van de aanwezigheid van Halsbandparkieten in het Brussels
Gewest werd door de vzw Aves geëvalueerd. De specialisten vrezen vooral dat deze sterk invasieve
en in holtes nestelende soorten een uitermate grote concurrentie betekenen voor de lokale in holen
levende vogelsoorten en waarschijnlijk ook voor de in bomen levende vleermuizen waarvan de
kwetsbaarheid zou zijn toegenomen. Daarnaast werden er nog andere negatieve gevolgen van de
excessieve aanwezigheid van parkieten geïdentificeerd: geluidshinder, accumulatie van poep en
ontbladering van sommige bomen in de slaapgebieden, schade aan boomgaarden, ... Volgens de
observaties die op het Brusselse grondgebied werden verricht, zouden de diverse vormen van hinder
voornamelijk gelokaliseerd zijn in de slaapgebieden (geluid, uitwerpselen, incidentele schade aan
bomen). Hoewel er tot op heden nog geen gevolgen voor de in holen wonende soorten werden
aangetoond, blijft een dergelijke concurrentie een open vraag gelet op de geleidelijke vernieuwing van
de aanplantingen, aangezien tal van parken werden aangeplant ten tijde van Leopold II (Weiserbs A.,
2010).
3. Atlas van de broedvogels (gegevens 2000-2004)
De in december 2007 gepubliceerde Atlas van de Broedvogels van Brussel werd opgesteld en
uitgegeven door de vzw AVES op verzoek van Leefmilieu Brussel. Dat gebeurde in het kader van het
informatie- en toezichtnetwerk en is het vervolg op een eerste atlasproject gewijd aan de broedvogels
in Brussel in de periode 1989-1991 (Rabosée et al. 1995).
De atlas maakt een algemene inventaris op van de broedvogels die op Brussels grondgebied
voorkomen, aangezien juist de ecologische kwaliteit van het leefmilieu bepalend is voor de evolutie van
deze groepen.
De belangrijkste doelstellingen van de atlas zijn volgens de auteurs (Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007):
2. VOGELS
PAGINA 10 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
het bepalen van de verspreiding en de dichtheid van de nestelende soorten in het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest voor de periode 2000-2004;
het verstrekken van precieze aanwijzingen over de lokalisering van de soorten die in Brussel
zeldzaam zijn en van patrimoniaal belang, meer bepaald met het oog op hun instandhouding;
het evalueren van de evolutie van de avifauna ten opzichte van de periode 1989-1991.
De periodieke herhaling van de atlassen laat toe om vergelijkingen te maken en een potentiële
verklaring te vinden voor de veranderingen die worden vastgesteld voor de talrijke soorten die te weinig
individuen hebben om ze nog te kunnen opvolgen via een vorm van monitoring en waarvoor
daarentegen een volledige inventarisering moet gebeuren.
3.1. Samenstelling en dichtheid van de verschillende soorten
Van 2000 tot 2004 werden er in het Brussels Gewest 103 soorten broedvogels geteld, 92 inheemse en
11 uit-inheemse soorten. Voor 89 ervan werden de nestbouwactiviteiten vastgesteld (broedbewijs), voor
de andere soorten acht men de broedactiviteit waarschijnlijk. De meest voorkomende grote
vogelgroepen zijn de zangvogels (57 soorten), de watervogels (14 soorten) en de roofvogels (11
soorten).
De geïntroduceerde exotische soorten vertegenwoordigen een toenemende groep onder de
broedvogels (11 soorten, goed voor bijna 11 % van het totaal).
Alles bij elkaar genomen, zijn in de gewestelijke avifauna bijna de helft van de broedvogelsoorten
vertegenwoordigd die we in België aantreffen, het aandeel geïntroduceerde vogels ligt in het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest iets hoger dan voor België. Verder vermelden we hier nog ter informatie dat het
getelde aantal soorten in Brussel van dezelfde grootorde is als die in andere grote steden, deze
vergelijking is nochtans relatief aangezien de oppervlakten en landschappen verschillen (Weiserbs A.
& Jacob J.-P. 2007).
Aan de hand van de verdeling van de 103 soorten in categorieën van broeddichtheid komen de auteurs
van de atlas tot de vaststelling dat er een overwicht is van zeldzame soorten: in 2004 telden 46 soorten
minder dan 20 koppels en 15 soorten tussen de 21 en 100 koppels. Slechts 16 soorten met meer dan
1000 koppels konden als wijd verbreid worden beschouwd. Voor het merendeel gaat het om kleine
opportunistische zangvogels die in kleine groene ruimten met een weinig gediversifieerde structuur
kunnen nestelen, alsook 3 soorten duiven en 2 soorten kraaien.
Tabel 2.7
Verdeling voor de grote vogelgroepen van het aantal soorten per broed-
dichtheidsklasse
Bron: Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007, Oiseaux nicheurs de Bruxelles 2000-2004
Water- Dui- Spechten Pape- Zang-
Roofvogels Andere
vogels ven (i) gaaien (II) vogels
1-20 koppels 9 8 1 3 0 19 6
21-100 1 3 0 0 1 9 1
101-500 4 0 0 2 1 10 0
501-1000 0 0 1 0 1 7 0
>1000 koppels 0 0 3 0 0 12 1
Totaal aantal
14 11 5 5 3 57 8
soorten
Gemiddeld
47 19 2,300 131 353 757 235
bestand per soort
Raming totaal
~ 660 ~200 ~ 11 500 ~ 660 ~ 1 060 ~ 43 150 ~ 1 900
aantal koppels
(i)
Familie van de spechten
(II)
Halsband-, alexander- en monniksparkieten
Het aantal aanwezige soorten varieert sterk in functie van de omgeving. Over het algemeen neemt de
soorten- rijkdom (aantal vogelsoorten per km²) af naarmate de verstedelijkingsgraad toeneemt. Dat
2. VOGELS
PAGINA 11 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
neemt niet weg dat er aanzienlijke verschillen kunnen optreden tussen 2 'atlashokken'v met eenzelfde
type habitat. Zo schommelt in een stedelijke omgeving het totale aantal getelde soorten per hok tussen
de 16 en de 40, in functie van het aandeel tuintjes en kleine groene ruimten dat we er aantreffen.
Figuur 2.8
Gemiddeld aantal vogelsoorten per hok van 1 km² volgens habitatcategorie
Bron : Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007, Oiseaux nicheurs de Bruxelles 2000-2004
Het grootste aantal nestelende soorten treffen we aan in de residentiële wijken in het zuiden van het
Gewest, het Zoniënwoud, de Woluwevallei, in het geheel van parken en bosaanplantingen in het
noorden van Brussel alsook in het uiterste westen van de agglomeratie (platteland van Neerpede).
Sommige locaties blijken bijzonder gediversifieerd op het vlak van avifauna. Dat is met name het geval
voor het Koninklijk Domein van Laken, de Kauwberg (Ukkel), Hertoginnedal en het Woluwepark alsook
voor de vochtige gebieden en open plekken in het Zoniënwoud. Hoewel open en halfopen milieus
(platteland, kerkhoven, braakliggende terreinen, ...) relatief weinig soorten bevatten, is de ruimtelijke
verspreiding van het merendeel van deze milieus beperkt en is hun intrinsieke waarde bijgevolg erg
groot.
3.2. Evolutie van de avifauna
De laatste decennia heeft de Brusselse avifauna diepgaande wijzigingen doorgemaakt, zowel wat
betreft de soortensamenstelling als op het vlak van de broeddichtheden.
De grootste verliezen werden opgetekend bij de soorten van de open en halfopen milieus (14 à 17
tussen 1994 en 2004) en in mindere mate bij de soorten die aan de vochtige gebieden gebonden zijn.
Deze evolutie heeft alles te maken met het zeldzamer worden van dergelijke omgevingen. In dit opzicht
vormen spoorwegtaluds, kerkhoven en braakliggende terreinen belangrijke omgevingen voor de opvang
van bepaalde soorten die afhankelijk zijn van halfopen omgevingen.
De - eerder zeldzame - toename van soorten betreft vooral watervogels en boombewoners.
v
Een atlashok komt overeen met een hok van 1 km² dat dienst doet als cartografische basiseenheid voor de
tellingen.
2. VOGELS
PAGINA 12 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Tabel 2.9
Evolutie van het aantal nestelende soorten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tussen
1940 en 2000-2004
Bron: Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007 op basis van Lippens & Wille 1972, Devillers et al. 1988, Rabosée et al.1995 en de
Atlas 2000-2004
> 1940 1940-1960 1961-1968 1973-1977 1989-1991 2000-2004
Inheemse soorten 78-108 91-104 93-99 91-97 89-94 83-92
Geïntroduceerde soorten 3 3 3 5 7 11
Eén van de observaties van de auteurs van de atlas is de toename in de tijd van het aandeel minder
verbreide soorten.
Over het algemeen kunnen we stellen dat het gemiddelde aantal soorten per atlashok (soortenrijkdom)
aanzienlijk gedaald is: van 36,1 voor de periode 1989-1991 naar 33,7 in 2000-2004 (met inbegrip van
niet-inheemse soorten en huispluimvee). Deze daling werd voornamelijk opgetekend in de
randgebieden die blootgesteld zijn aan een toenemende verstedelijkingsdruk. We zijn dus duidelijk
getuige van een verlies van soortenrijkdom: het aantal soorten dat erop achteruitgaat (40) overtreft op
dit ogenblik het aantal soorten dat toeneemt (34). Bovendien bleek tijdens de realisatie van de tweede
atlas een tiental broedsoorten uit de periode 1989-1991 uitgestorven of op het punt om te verdwijnen
(zoals de Veldleeuwerik Alauda arvensis, de Tortelduif Streptopelia turtur, de Wielewaal Oriolus oriolus
of de Koekoek Cuculus canorus). Volgens de auteurs van de atlas zijn de soorten die een toename
kennen, vooral sedentaire soorten die, aangezien ze eerder in het seizoen nestelen, meer
nestbouwpogingen kunnen ondernemen en bijgevolg beter het hoofd kunnen bieden aan een hoog
sterftecijfer. Over het algemeen is een banalisering van de biodiversiteit aan de gang met een overwicht
van de meer opportunistische soorten (Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007). Gezien in een breder kader
stellen wij vast dat de samenstelling van de avifauna in de steden de neiging vertoont om overal
vergelijkbaar te worden, los van de geografische locatie. De oorzaak voor de afname of verdwijning van
de trekvogels onder de broedvogels dient eveneens gezocht te worden bij het achteruitgaan tot zelfs
het verdwijnen van de habitats die gunstige overwinteringsgebieden vormen voor deze soorten.
3.3. Rode lijst
De volgende tabel bevat een lijst van inheemse broedvogelsoorten die geregeld worden aangetroffen
en die worden beschouwd als 'in kritiek gevaar', 'in gevaar' of 'kwetsbaar' (rode lijst). De lijst bevat m.a.w.
de soorten waarvoor de kans op verdwijning is toegenomen onder invloed van abnormaal sterke
neergangsfactoren. De gebruikte criteria zijn die welke op punt werden gesteld door de Internationale
Unie tot Behoud van de Natuur. Kort samengevat zijn deze: de gevoelige afname van de omvang van
de populatie, de geografische verspreiding (beperkte zone, fragmentering, vermindering van de
uitgestrektheid en/of de kwaliteit van de habitat, ...), de erg beperkte populatie en een kwantitatieve
analyse waaruit een verhoogd risico op uitsterven blijkt. De analyse berust grotendeels op de
vergelijking van de gewestelijke atlassen die met een decennium verschil werden opgesteld, alsook op
de monitoringsresultaten sinds 1992 (Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007).
In het Brussels Gewest kan de toepassing van deze criteria, die voor gebruik op globale schaal
(nationaal of zelfs supranationaal) zijn bedoeld, omwille van de geringe grootte van het grondgebied
leiden tot het als bedreigd beschouwen van soorten vogels die in de aangrenzende gewesten sterk
vertegenwoordigd zijn. Daarom is het relevanter om de rode lijst die op het niveau van Brussel werd
opgesteld, te vergelijken met deze van het Vlaams en het Waals Gewest.
2. VOGELS
PAGINA 13 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
Tabel 2.10
Rode lijst van inheemse broedvogelsoorten die gelden als bedreigd, in het
Brussels Hoofdstedelijk Gewest (situatie in 2004)
Bron: Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007, Oiseaux nicheurs de Bruxelles 2000-2004
Categorie
Criteria: 1 - Soorten
soorten in en
die afnemen kritiek uitstervingsgevaar
waarvan de populatie beperkt is tot minder dan 20 koppels (of van de grootorde
2
van 1 koppel/10 km )
Bedreigde soorten in het BHG en in het Vlaams Gewest en/of het Waals Gewest
Patrijs (Perdix perdix )
Spotvogel (Hippolais icterina )
Alleen in het BHG bedreigde soorten
Boerenzwaluw (Hirundo rustica )
Braamsluiper (Sylvia curruca )
Appelvink (Coccothraustes coccothraustes )
Kneu (Carduelis cannabina )
Ringmus (Passer montanus )
Grauwe vliegenvanger (Muscicapa striata )
Categorie
Criteria: 2 - Soorten
afname in beperkt
en populatie gevaartot minder dan 50 koppels, of soorten waarvoor een daling van minstens
50 % op een decennium tijd werd genoteerd en waarvan de populatie kleiner is dan 100 koppels, of soorten
Bedreigde soorten in het BHG en in het Vlaams Gewest en/of het Waals Gewest
Huiszwaluw (Delichon urbica )
Goudvink (Pyrrhula pyrrhula )
Alleen in het BHG bedreigde soorten
Torenvalk (Falco tinnunculus )
Kleine bonte specht (Dendrocopos minor )
Witte kwikstaart (Motacilla alba )
Bosrietzanger (Acrocephalus palustris )
Grote lijster (Turdus viscivoru s)
Categorie
Criteria: 3 - Kwetsbare
afname soorten
en populatie beperkt tot minder dan 100 koppels, of soorten waarvoor er sprake is van een
daling van minstens 50 % op een decennium tijd en waarvan de populatie kleiner is dan 200 koppels (grootorde
Bedreigde soorten in het BHG en in het Vlaams Gewest en/of het Waals Gewest
Kleine karekiet (Acrocephalus scirpaceus )
Matkop (Parus montanus )
Alleen in het BHG bedreigde soorten
Blauwe reiger (Ardea cinerea )
Fitis (Phylloscopus trochilus )
De rode lijst die voor het Brussels Gewest werd opgesteld, wordt aangevuld met twee andere
categorieën van soorten die door Weiserbs A. & Jacob werden bepaald:
'Regionaal uitgedoofde' soorten: dit zijn soorten die recentelijk zijn verdwenen of waarvoor het
extinctieproces het laatste stadium heeft bereikt in Brussel of meer in het algemeen in Brabant
(categorie van informele waarde);
'Zeldzame' soorten: dit zijn soorten met hoge ecologische eisen, die als indicatoren van zeldzame
of opmerkelijke omgevingen gelden. Zij zijn gevoelig voor verstoringen en hebben meestal een
groot territorium.
Er zijn 14 recentelijk 'regionaal uitgedoofde' soorten: de Tortelduif (Streptopelia turtur), de Koekoek
(Cuculus canorus), de Veldleeuwerik (Alauda arvensis), de Boompieper (Anthus trivialis), de Graspieper
(Anthus pratensis), de Gele kwikstaart (Motacilla flava), de Nachtegaal (Luscinia megarhynchos), het
Roodstaartje (Phoenicurus phoenicurus), de Roodborsttapuit (Saxicola torquata), de Fluiter
2. VOGELS
PAGINA 14 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
(Phylloscopus sibilatrix), de Wielewaal (Oriolus oriolus), de Europese kanarie (Serinus serinus), de
Geelgors (Emberiza citrinella), de Rietgors (Emberiza Schoeniclus).
15 soorten worden als zeldzame broedvogels beschouwd: de Dodaars (Tachybaptus ruficollis), de
Kuifeend (Aythya fuligula), de Havik (Accipiter gentilis), de Wespendief (Pernis apivorus), de Boomvalk
(Falco subbuteo), de Slechtvalk (Falco peregrinus), de Kleine plevier (Charadrius dubius), de Kievit
(Vanellus vanellus), de Houtsnip (Scolopax rusticola), de Kerkuil (Tyto alba), de Steenuil (Athene
noctua), de IJsvogel (Alcedo atthis), de Zwarte specht (Dryocopus martius), de Middelste bonte specht
(Dendrocopos medius), de Putter (Carduelis carduelis).
3.4. Nieuwe soorten
Deze negatieve tendens wordt enigszins vertraagd door de terugkeer of het opduiken van opmerkelijke
broedvogels (Havik Accipiter gentili , Middelste bonte specht Dendrocopos medius, Slechtvalk Falco
peregrinus) alsook door de toenemende aantallen van meerdere inheemse soorten die profiteren van
gunstiger of vaker voorkomende biotopen (met name parken en tuinen), van beheermaatregelen die
beter zijn aangepast aan natuurlijke omgevingen of van beschermingsmaatregelen (roofvogels,
watervogels, ...). De, soms exponentiële, toename van het aantal niet-inheemse broedvogels is
daarentegen zorgwekkend te noemen.
Volgens Natagora Aves hebben sinds de verwezenlijking van de atlas nieuwe soorten die voordien
nog nooit in het Brussels Gewest hadden gebroed zich in het Brussels Gewest gevestigd, nl.
- de bergeend, Tadorna tadorna (eerste nestbouw in 2003) ;
- de krakeend, Anas strepera (eerste nestbouw in 2015).
Andere nieuwe soorten die niet opgenomen zijn in de lijst van nestbouwende soorten die in de atlas
voorkomen, zouden in de loop van het decennium kunnen hebben gebroed zonder dat er daarom
sprake is van een echte populatie:
- de roodborsttapuit, Saxicola rubicola (nestbouw mogelijk in het Zoniënwoud in 2011);
- de blauwborst, Luscinia svecica (2 grondgebieden ontdekt in 2010 en in 2011) ;
- de orpheusspotvogel, Hippolais polyglotta (mogelijke nestbouw in 2011 en 2012);
- de nachtzwaluw, Caprimulgus europaeus (occasionele waarnemingen in het Zoniënwoud in 2012).
Na een verdwijning in de jaren 60 broedt de roek (Corvus frugilegus) opnieuw in het Brussels Gewest
sinds 2010. Volgens Natagora Aves heeft deze soort in de 20ste eeuw erg geleden onder het gebruik
van pesticiden en menselijke vervolgingen. De beschermingsmaatregelen die werden toegepast,
leidden tot een herstel van de populatie, zowel in Vlaanderen als in Wallonië. Dit heeft zich ook
vertaald in een terugkeer van de soort in de Brusselse agglomeratie.
3.5. Niet-inheemse avifauna
Volgens Weiserbs & Jacob is het oprukken van de niet-inheemse avifauna een opmerkelijk gegeven
van de voorbije 30 jaar. De Atlas van de broedvogels 2000-2004 maakt de lijst op van de
geïntroduceerde soorten: de Knobbelzwaan Cygnus olor en de Zwarthalszwaan Cygnus atratus, de
Canadese gans Branta canadensis en de Magelhaengans Chloephaga picta, de Nijlgans Alopochen
aegyptiaca, de Mandarijneend Aix galericulata, de Fazant Phasianus colchicus, de Halsbandparkiet
Psittacula krameri en de Monniksparkiet Myiopsitta monachus. Hoewel sommige van hen weinig talrijk
zijn, hebben andere een populatie van verschillende duizenden koppels (Parkiet, Tamme duif). Verder
omvat de gewestelijke avifauna ook verbasterde vogels ('soepeenden') en pluimvee (Barbarieeend,
boerenganzen). De auteurs van de atlas merken ten andere op dat er regelmatig nieuwe exotische
soorten worden waargenomen in het Brussels Gewest, waarvan sommige zich zouden kunnen
vermenigvuldigen. Door dit gegeven is de kans groot dat de aanwezigheid van exotische soorten in de
toekomst nog zal toenemen.
In termen van biodiversiteit zorgen deze populaties voor heel wat ongerustheid, voor zover sommige
van hen concurrentie zouden kunnen betekenen voor de inheemse avifauna (in het bijzonder voor wat
2. VOGELS
PAGINA 15 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
de locaties betreft die zich lenen voor het bouwen van nesten van de in holen wonende soorten),
habitats zouden kunnen veranderen, pathologieën met zich mee kunnen brengen of leiden tot
bastaardering (Weiserbs A. & Jacob J.-P. 2007).
4. Monitoring van de Natura 2000-soorten en de soorten van
gewestelijk belang
Voor de Natura 2000-monitoring moet Leefmilieu Brussel om de 6 jaar een rapport opstellen over de
implementatie van Richtlijn 92/43/EEG inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde
flora en fauna (‘Natura 2000-richtlijn') en Richtlijn 2009/147/EG inzake het behoud van de vogelstand
('Vogelrichtlijn') (volgens artikel 15 van de ordonnantie van 1 maart 2012 inzake het natuurbehoud of de
'natuurordonnantie'). Dit houdt in dat specifieke informatie moet worden ingezameld over de evolutie
van de staat van instandhouding van alle habitats en soorten van communautair belang die in het
Gewest aanwezig zijn.
Het is in dit kader dat, in toepassing van de Vogelrichtlijn, in 2013 een raming van het aantal en de
trends betreffende de nestbouwende soorten werd uitgevoerd in de 3 Gewesten. Hieruit blijkt dat 107
soorten van vogels in het Brussels Gewest hebben gebroed gedurende de periode 2000-2012 (waarvan
11 niet-inheemse), ofwel bijna 60% van het totaal van de nestbouwende soorten van België. De
beschikbare gegevens maken het mogelijk een stabiliteit of een groei van de Brusselse populaties aan
te tonen voor 50% van de soorten en een regressie voor 20% van hen. Gedurende deze periode zouden
zich bovendien 5 nieuwe soorten van nestbouwende vogels hebben geïnstalleerd, terwijl 6 soorten op
lokaal niveau zijn verdwenen.
De evaluatie van de staat van instandhouding van de beschermde soorten in het kader van de “Natura
2000”-wetgeving die aanwezig zijn op het gewestelijk grondgebied werd overigens uitgevoerd in 2016.
De lokale staat van instandhouding werd als gunstig beoordeeld voor 5 vogelsoorten, nl.:
De wespendief (Pernis apivorus) aanwezig in het Zoniënwoud;
De slechtvalk (Falco peregrinus) aanwezig op verschillende sites verspreid over het hele
Brusselse grondgebied;
De ijsvogel (Alcedo atthis) aanwezig op verschillende sites verspreid over het hele Brusselse
grondgebied;
De zwarte specht (Dryocopus martius) aanwezig in het Zoniënwoud;
De middelste bonte specht (Dendrocoptes medius) aanwezig in het Zoniënwoud.
Hij wordt echter als ongunstig beschouwd voor 2 soorten die sporadisch in het Gewest worden
waargenomen, nl. de nachtzwaluw (Caprimulgus europaeus) en de grote zilverreiger (Egretta alba).
Het behoud, zelfs de vooruitgang, van deze soorten op het gewestelijk niveau impliceert de bescherming
van hun biotopen (aanwezigheid van grote open plekken en zanderige zones in het Zoniënwoud, een
gediversifieerd bos met eiken en dennen, behoud van oude of dode bomen en uitgeholde bomen,
vochtige gebieden met steile en vrijgemaakte oevers, platteland met hagen en grasland,...).
Voor de geïnteresseerde lezer is er meer informatie over deze evaluatie beschikbaar in de
gedocumenteerde fiche “Lokale staat van instandhouding voor Habitat- en Vogelrichtlijnsoorten binnen
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest”.
Net als de soorten van communautair belang moeten de soorten van gewestelijk belang het voorwerp
uitmaken van een bijzonder aandachtige follow-up in het kader van de bio-monitoring die door het
Brussels Gewest werd ingevoerd. De soorten van vogels van gewestelijk belang, die zijn opgenomen
in bijlage II.4 van de Natuurordonnantie zijn 3 soorten van zwaluwen: de huiszwaluw (Delichon
urbicum), de oeverzwaluw (Riparia riparia) en de boerenzwaluw (Hirundo rustica) (cf. hierboven).
5. Beheermaatregelen
In toepassing van de ordonnantie van 1 maart 2012 betreffende het natuurbehoud zijn alle Europese
vogelsoorten op het Brussels grondgebied beschermd.
In een stadsgewest zoals Brussel bestaat de uitdaging erin om de nestbouwmogelijkheden te vrijwaren
voor een gediversifieerde avifauna en dat zowel voor de soorten die zeldzaam zijn als voor degene die
(nog) veel voorkomen.
In die optiek werden er op Brussels niveau al een aantal maatregelen genomen, met name:
2. VOGELS
PAGINA 16 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
bewaring van dode en holle bomen ten gunste van de in holen levende soorten, in het bijzonder
in het Zoniënwoud;
bescherming van de nesten van de Havik (roofvogelsoort) in het Zoniënwoud;
beschermingsmaatregelen ten aanzien van de gebouwen waar de Slechtvalk zijn nesten bouwt;
plaatsing van kunstmatige nesten voor de Huiszwaluwen en de Gierzwaluwen;
realisatie van een nestbouwmuur voor de IJsvogels en de Oeverzwaluwen aan een vijver;
aanleg van eilanden waar bepaalde soorten watervogels of aan vochtige habitats gebonden
vogels hun nesten kunnen bouwen.
Niet enkel Leefmilieu Brussel maar ook sommige gemeenten of verenigingen van natuurkenners nemen
initiatieven op dat vlak.
Eveneens belangrijk voor de instandhouding van de stedelijke biodiversiteit is het beheer van de
stedelijke braaklanden. Wanneer deze omgevingen totaal verwaarloosd worden, raken ze immers
steeds meer afgesloten en verliezen ze geleidelijk aan hun belang. De instandhouding van open
omgevingen, bv. door een gepast maaibeheer, zal deze sites aantrekkelijker maken als nestbouwzone
voor zangvogels of voor soorten zoals de Putter (Charadrius dubius) en de Kievit (Vanellus vanellus)
(Brusselse kanaalzone).
Wat het Zoniënwoud betreft, moet tevens de nodige aandacht gaan naar de kapgebieden aangezien
deze nestbouwlocaties kunnen vormen voor bepaalde zeldzame soorten op gewestelijk niveau
(Boompieper Anthus trivialis, Roodborsttapuit Saxicola rubicola, Sprinkhaanzanger Locustella naevia).
In het algemeen wordt de biodiversiteit van de avifauna bevorderd door maatregelen die gericht zijn op
de ontwikkeling van een gediversifieerde natuur in de stad en op het verzekeren van een ecologisch
beheer van de groene ruimten (privétuinen inbegrepen) en de aquatische milieus.
Wat de controle van de invasieve exotische soorten betreft, bevat het Gewestelijk natuurplan 2016-2020
een maatregel betreffende het beheer van invasieve exotische soorten. Er werden ondertussen al
verschillende studies uitgevoerd om de mogelijk te ondernemen acties te identificeren voor de
regularisering van bepaalde soorten (parkieten, exotische watervogels). Specifiek voor de
sensibilisering van het grote publiek worden preventieve maatregelen getroffen.
De populaties eenden, ganzen en zwanen brengen specifieke beheerproblemen mee in de parken.
Wanneer ze te talrijk zijn, beschadigen ze de aanplantingen en de grasvelden en veroorzaken ze
gevolgen die direct verband houden met hun overpopulatie, zoals een eutrofiëring van het water door
hun feces en hun impact op andere soorten.
Verder zorgt het voeren van de watervogels door de bezoekers van de parken voor een toename van
de ratten en ongewenste vogelsoorten, zoals Kraaien, Eksters, Duiven, Halsbandparkieten en
Nijlganzen. Daarnaast leidt het buitensporig voeren ook tot een verontreiniging en eutrofiëring van het
water, wat de ontwikkeling van botulisme in de hand werkt. Deze ziekte leidt tot sterfte bij watervogels,
in het bijzonder bij eenden. De ziekte wordt veroorzaakt door een toxine die door een bepaalde bacterie
(Clostridium botulinum) wordt geproduceerd. Een hoge watertemperatuur, de aanwezigheid van
eiwitrijke stoffen en een gering zuurstofgehalte bevorderen de ontwikkeling van de bacterie en de
productie van deze toxine.
Er worden verschillende preventieve maatregelen getroffen om dergelijke crisissen van vogelbotulisme
te voorkomen of de ernst ervan te beperken: sensibilisering rond de impact van het voeren, schoonmaak
van de waterpartijen, verhoging van de concentratie aan opgeloste zuurstof (verluchters, enz.), enz.
Bronnen
1. BECK O.2009. « Interne werknota – Vogels van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest », Leefmilieu
Brussel, 19 p.
2. BELGIUM 2013. «National summary for 2008-2012 for Article 12, Belgium », Belgische
rapportering in het kader van de Vogelrichtlijn (79/409/EEG) en de Habitat-richtlijn (92/43/EEG),
23 p.
https://www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwi2zIjAi6LKA
hUMCBoKHd7pAdoQFggcMAA&url=https%3A%2F%2Fcircabc.europa.eu%2Fd%2Fa%2Fworksp
ace%2FSpacesStore%2F8912c96b-d9ce-453f-bdaa-
ee03de049914%2FBE_A12NatSum_20141031.pdf&usg=AFQjCNGpWIroodUPB-
PhLqxNIow84hw3Ug&cad=rja
2. VOGELS
PAGINA 17 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITDe gegevens van Leefmilieu Brussel : "Fauna en Flora in Brussel"
3. LEEFMILIEU BRUSSEL 2015. «Milieueffectenrapport van het Ontwerp van
maatregelenprogramma horend bij het Waterbeheerplan van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest», 352 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/Rapport_incidences_Eau_PGE_NL
4. LEEFMILIEU BRUSSEL 2012. «Rapport over de staat van de natuur in het Brussels
hoofdstedelijk Gewest », 151 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/NARABRU%2020121004%20NL%201
50dpi
5. PAQUET A., WEISERBS A. 2018. « Monitoring des populations d’oiseaux en Région de
Bruxelles-Capitale 2015 - rapport final 2017 », verslag uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht
van Leefmilieu Brussel, 94 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/RAP_Monitoring_oiseaux2017_FR
6. PAQUET A., WEISERBS A. 2017. « Monitoring des populations d’oiseaux en Région de
Bruxelles-Capitale 2015 - rapport final 2016 », verslag uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht
van Leefmilieu Brussel, 50 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/RAP_Monitoring_Oiseaux2016_FR
7. PAQUET A., WEISERBS A. 2016. « Inventaire et surveillance de l’avifaune à Bruxelles : rapport
final 2015 », verslag uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht van Leefmilieu Brussel, 45 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/RAP_2015_InventaireAvifaune.pdf
8. BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST 2012. «Ordonnantie betreffende het natuurbehoud »,
76 p.
9. BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST 2012. «Ordonnantie betreffende het natuurbehoud,
Bijlagen 1 tot en met 4 - erratum», 52 p
10. PARLEMENT VAN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST 2012. «Mondelinge vraag van
Mevrouw Annemie Maes aan Mevrouw Evelyne Huytebroeck betreffende de gevolgen van de
aanwezigheid van halsbandparkieten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest», commission
Environnement du 20/03/2012, C.R.I. COM(2011-2012) n°68.
http://weblex.irisnet.be/data/crb/biq/2011-12/00068/images.pdf#page=48
11. VAN CALSTER H., BAUWENS D. 2010. “Naar een monitoringstrategie voor de evaluatie van de
toestand van de natuur in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Rapporten van het Instituut voor
Natuur- en Bosonderzoek 2010”, studie uitgevoerd door het Instituut voor Natuur- en
Bosonderzoek in opdracht van Leefmilieu Brussel, Brussel, 183 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/STUD_2010_%20Monitoringstrategie
12. WEISERBS A. 2016. « De stand van de broedvogels – Brussels vogelnieuw n°5», studie uitgevoerd
door Natagora Aves in opdracht van Leefmilieu Brussel, 7 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/BRO_OiseauxDeBxl_5_NL.pdf
13. WEISERBS A. 2013. « De status van Natura 2000 vogelsoorten in het Brussels Hoofstedelik
Gewest – Brussels vogelnieuw n°4», studie uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht van
Leefmilieu Brussel, 7 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/BRO%20OiseauxDeBxl4%20FR
14. WEISERBS A., PAQUET J.-Y., GOSSE D., ALVAREZ M.C. 2013. « Inventaire et surveillance de
l’avifaune : rapport final 2012 », studie uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht van Leefmilieu
Brussel, 85 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/STUD_oiseaux_2012_fr.PDF
15. WEISERBS A., GOSSE D., PAQUET J.-Y. 2014. « Inventaire et surveillance de l’avifaune :
rapport final 2013 », studie uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht van Leefmilieu Brussel , 72
p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/STUD_2013_InventaireAvifauneRBC
16. WEISERBS A., LEBEAU O., PAQUET J.-Y. 2012. « Inventaire et surveillance de l’avifaune :
rapport final 2011 », studie uitgevoerd door Natagora Aves in opdracht van Leefmilieu Brussel, 65
p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/STUD_2011_Inventaire_avifaune_ssAn
nexe_FR
17. WEISERBS A. 2011. « Van Gierzwaluw tot zwaluw - Brussels vogelnieuws n°3 », studie uitgevoerd
door Natagora Aves in opdracht van Leefmilieu Brussel, Luik, 8 p.
http://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/MAG%20OiseauxBxls3%20NL
2. VOGELS
PAGINA 18 VAN 19 – JANUARY 2018
LEEFMILIEU BRUSSEL – COLLECTIE FACTSHEETS – THEMA : GROENE RUIMTEN EN BIODIVERSITEITVous pouvez aussi lire
