FRANS-VLAANDEREN/DUINKERKE: TRANSITIE VAN DE REGIO DANKZIJ INDUSTRIËLE ECOLOGIE FLANDRE-DUNKERQUE : L'ÉCOLOGIE INDUSTRIELLE, AU SERVICE DE LA ...
←
→
Transcription du contenu de la page
Si votre navigateur ne rend pas la page correctement, lisez s'il vous plaît le contenu de la page ci-dessous
DUNKERQUE PROMOTION - INVESTEER IN NOORD-FRANKRIJK - JUNI 2018 - N°64 FRANS-VLAANDEREN/DUINKERKE: TRANSITIE VAN DE REGIO DANKZIJ INDUSTRIËLE ECOLOGIE FLANDRE-DUNKERQUE : L’ÉCOLOGIE INDUSTRIELLE, AU SERVICE DE LA TRANSITION DU TERRITOIRE
SPECIAL INDUSTRIËLE ECOLOGIE / SPÉCIAL ECOLOGIE INDUSTRIELLE
VOORWOORD
David Bailleul REGIO DUINKERKE,
PIONIER OP HET
1e vicevoorzitter van de Agglomeratie Duinkerke,
Burgemeester van Coudekerque-Branche
en Voorzitter van Dunkerque Promotion
GEBIED VAN INDUS-
1er Vice-Président de la Communauté Urbaine
de Dunkerque, Maire de Coudekerque-Branche,
Président de Dunkerque Promotion
«De regio Vlaanderen-Duinkerke experimenteert al sinds de jaren
’60 met industriële ecologie. In de jaren ’80 legde zij er nog meer
TRIËLE ECOLOGIE
nadruk op, heel wat eerder dan dat dit gangbaar was. Deze regio,
inmiddels erkend als pionier op ecologisch gebied, krijgt in 1962 Baanbrekend en innoverend. Zo kan de regio Vlaanderen-
een warmtekrachtcentrale die werkt door de hoogovengassen van Duinkerke zich omschrijven als het gaat om industriële ecologie. En
Usinor (het huidige ArcelorMittal). Sindsdien zijn er heel veel zij kan dat onderbouwen met veel concrete voorbeelden.
andere projecten gerealiseerd en in 2001 werd Ecopal opgericht, Vanaf 1962 exploiteert EDF er een warmtekrachtcentrale die werkt
een van de eerste verenigingen voor industriële ecologie in op de procesgassen van staalfabrikant Usinor (het huidige
Frankrijk. In 2018 is de regio er meer dan ooit van overtuigd dat de ArcelorMittal) die zich net heeft gevestigd in Duinkerke. Deze
ontwikkeling van de sector van de circulaire economie bepalend centrale is inmiddels ontmanteld en in 2005 vervangen door de DK6.
zal zijn voor de toekomst van de regio Vlaanderen-Duinkerken. De DK6, een centrale met gecombineerde gascyclus, heeft een
Dat is de reden voor de Agglomeratie Duinkerke om mee te doen vermogen van 800 megawatt en wordt bestuurd door de ENGIE-
met het programma «Innovatieve en Ambitieuze Regio» (TIGA)* groep. De centrale maakt het mogelijk om elk jaar 5 miljard m3 van warme water het vloeibare aardgas (LNG), en zet het om naar gas De regio Hauts-de_Flandre (CCHF) blijft niet achter. Met het label
dat is geïntroduceerd door de Franse regering. Als de regio wordt de hoogovengassen van ArcelorMittal opieuw te gebruiken. voordat het via het gasleidingnetwerk wordt verspreid. «voorbeeldregio Rev3» voor het experimenteren met innoverende
gekozen als finalist wordt zij aangewezen voor een nationaal Het is ook deze staalfabrikant die in 1986 het warmtenetwerk in Het CVE (Centre de Valorisation Energétique)* en het CVO technologieën, werkt deze samen met lokale industrieën om een
innovatielaboratorium en ontvangt zij geld om innovatieve Duinkerke ontwikkelt, het grootste van Frankrijk. Dit dankzij het (Centre de Valorisation Organique)* geopend in 2007 door de warmtenetwerk te ontwikkelen dat met warmtewinning uit
projecten te ondersteunen die de economische transformatie te hergebruik van de industriële restwarmte van de hoogovens. Met Agglomeratie Duinkerke, zijn ook twee voorbeelden van vlasscheven het toekomstige waterpark verwarmd. Daarnaast
versnellen: het historische industriële havenplatform veranderen in dit netwerk worden vandaag de dag nog steeds 16.000 collectieve succesvolle industriële ecologie. Met de behandeling van niet wordt er nog onderzoek gedaan naar andere mogelijkheden.
een nieuwe generatie industrieel havenplatform. Daarin worden voorzieningen en kantoren verwarmd en daarmee wordt de herbruikbaar afval produceert het CVE jaarlijks 48 000 MWh In deze context is het dus niet verwonderlijk dat in 2001 Ecopal zich
industriële ecologie, herbruikbare energiebronnen, milieubehoud, uitstoot van 30.000 ton aan CO2 per jaar voorkomen. elektrische energie. Het CVO is verantwoordelijk voor het omzetten in deze regio gevestigd heeft. Het is een van de eerste verenigingen
digitale en datadiensten en een innovatieve sociale dialoog De vestiging van een kerncentrale in Gravelines in het begin van de van 22.000 ton organisch afval tot 6.700 ton compost die wordt die zich toelegt op de industriële ecologie in Frankrijk. Met meer dan
geïntegreerd. Dit is de ambitieuze uitdaging waar de regio vandaag jaren ’80 was een ander belangrijk industrieel ecologieproject. Vanaf gebruikt voor het bemesten van landbouwgrond. 100 leden is de vereniging inmiddels internationaal erkend en
de dag voor staat. Duinkerke is meer dan ooit vastbesloten om een 1991 wordt er gestart met aquacultuurbedrijf voor het kweken van De industriële organisaties in Duinkerke zijn niet de enigen die zich gesteund door Suren Erkman, een wereldspecialist op het gebied van
actieve rol te spelen in zijn economische transitie». baars en dorade. Dit werd mogelijk dankzij een overeenkomst met hebben gestort in het avontuur van de kringloopeconomie. Zo industriële ecologie. In samenwerking met de Agglomeratie
EDF die het verwarmde water uit het secundaire circuit van de lanceerde de Duinkerkse start-up in Ecomairie in 2015 een website Duinkerke en het bureau voor stedelijke ontwikkeling van
« Le territoire Flandre-Dunkerque expérimente l’écologie industrielle kerncentrale gratis beschikbaar stelt. Aquanord produceert onder dezelfde naam. Met als doel: particulieren de mogelijkheid te Duinkerke en steunend op het werk van Suren Erkman, heeft
depuis les années 60 et de façon plus prononcée dans le courant tegenwoordig jaarlijks 1500 ton vis. Het warme water van de bieden een advertentie te plaatsen om individuen de mogelijkheid te Ecopal zojuist een eerste “industrieel netwerk” ontwikkeld dat de
des années 80, soit bien avant que cette pratique soit courante. kerncentrale heeft sinds 2017 een nieuwe toepassing gevonden met bieden een advertentie te plaatsen om voorwerpen of bouwafval die ze kansen identificeert die moeten worden aangegrepen om circulaire
Territoire reconnu pionnier dans ce domaine, Dunkerque accueille de ingebruikname van de LNG-terminal in Duinkerke. Dankzij de niet meer nodig hebben weg te geven of te voorkomen. Op deze economie te ontwikkelen voor de arbeidsmarkt in de regio.
en 1962 une centrale thermique fonctionnant grâce aux gaz bouw van de tunnel tussen de twee voorzieningen verwarmt het manier probeert Ecomairie het storten van groot huisvuil te beperken. *Centre de Valorisation Energétique = Centrum voor energieterugwinning
sidérurgiques d’Usinor (devenu aujourd’hui ArcelorMittal).
* Centre de Valorisation Organique = Centrum voor de recycling van organisch afval
Depuis, de nombreux autres projets s’y sont concrétisés et l’une
des premières associations d’écologie industrielle de France,
Ecopal, y a vu le jour en 2001. En 2018, le territoire est plus
LE TERRITOIRE DUNKERQUOIS, PIONNIER DE L’ÉCOLOGIE INDUSTRIELLE
que jamais convaincu que le développement de la filière de Pionnier et innovant. C’est ainsi que peut se définir le territoire de L’implantation d’une centrale nucléaire à Gravelines au début des années l’aventure de l’économie circulaire. Ainsi, en 2015, la start-up Écomairie
l’économie circulaire sera déterminant pour l’avenir de la région Flandre-Dunkerque en matière d’écologie industrielle, avec des exemples 80 a également permis un autre projet d’économie circulaire notable : dès a lancé le site internet du même nom. Son objectif : offrir aux particuliers
Flandre-Dunkerque. C’est la raison de la candidature de la très concrets. 1991, une ferme aquacole, élevant des bars et des daurades, a pu voir le la possibilité de poster une annonce pour faire don ou pour vendre à
Communauté Urbaine de Dunkerque au programme « Territoire Dès 1962, EDF y installe une centrale thermique fonctionnant avec les jour grâce à la convention signée avec EDF pour lui fournir gracieusement petit prix des objets ou des “fins de chantier” dont ils n’ont plus l’utilité
d’Innovation de Grande Ambition » (TIGA) lancé par le gouvernement. gaz de process de l’aciériste Usinor (aujourd’hui ArcelorMittal) tout les eaux réchauffées du circuit secondaire de la centrale nucléaire. afin de limiter les dépôts aux encombrants.
S’il est retenu finaliste, le territoire sera identifié comme un juste implanté à Dunkerque. Cette centrale a depuis été déconstruite Aquanord produit actuellement 1 500 tonnes de poissons chaque année. La Communauté de Communes des Hauts de Flandre (CCHF) n’est
laboratoire d’innovation à l’échelle nationale et obtiendra des mais remplacée par DK6, en 2005. Centrale à cycle combiné gaz d’une Les eaux chaudes de la centrale nucléaire ont trouvé une nouvelle pas en reste. Labellisée « territoire démonstrateur Rev3 » pour
financements pour soutenir les projets novateurs visant à accélérer puissance de 800 Mégawatts, DK6 est portée par le groupe ENGIE et application depuis 2017 avec l’entrée en fonctionnement du terminal l’expérimentation de technologies innovantes, la CCHF travaille en
sa transformation économique. Faire de sa plateforme industrialo- permet de valoriser chaque année, 5 milliards de m3 de gaz sidérurgiques méthanier de Dunkerque. Grâce à la construction d’un tunnel entre partenariat avec des entreprises locales pour la mise en place d’un réseau
portuaire historique une plateforme industrielle et portuaire nouvelle provenant de ArcelorMittal. les deux structures, les eaux chaudes réchauffent le gaz naturel liquéfié de chaleur approvisionné aux anas de lin pour chauffer le futur centre
génération intégrant écologie industrielle, énergies renouvelables, En 1986, ce sidérurgiste est aussi à l’origine de la création du réseau de (GNL), permettant sa rémission à l’état gazeux, avant de l’envoyer dans aquatique. D’autres projets sont également à l’étude.
préservation de l’environnement, services numériques, data chaleur de Dunkerque, le plus important de France, grâce à la récupération le circuit de distribution. Dans ce contexte, il n’est pas étonnant que le territoire abrite depuis
et dialogue social innovant, voici le challenge ambitieux relevé de la chaleur industrielle fatale issue de ses hauts fourneaux. Ce réseau Le CVE (Centre de Valorisation Énergétique) et le CVO (Centre de 2001, Ecopal, l’une des premières associations dédiées à l’écologie
par le territoire aujourd’hui. Dunkerque est plus que jamais permet de chauffer, aujourd’hui encore, 16 000 logements collectifs et Valorisation Organique), ouverts en 2007 par la Communauté Urbaine industrielle de France. Forte de plus de 100 adhérents, l’association est
déterminé à être acteur de sa transition économique ». bureaux et d’éviter l’émission de 30 000 tonnes par an de CO2. de Dunkerque, sont aussi deux exemples d’écologie industrielle réussis. désormais identifiée à l’international et soutenue par Suren Erkman,
Le traitement des déchets non valorisables par le CVE permet de produire spécialiste mondial de l’écologie industrielle. Ecopal, vient, en lien avec la
* Territoires d’Innovation - Grande Ambition chaque année 48 000 MWh d’énergie électrique. Quant au CVO, il est à Communauté Urbaine et l’agence d’urbanisme de Dunkerque et
l’origine de la valorisation de 22 000 tonnes de déchets organiques en en s’appuyant sur les travaux de Suren Erkman, de produire la première
6 700 tonnes de compost utilisé pour fertiliser les terres agricoles. « toile industrielle » qui recense les opportunités à saisir pour développer
Directeur Uitgave / Directeur de la publication : Patrick PETIT Foto’s / Crédit Photos : ArcelorMittal, CCHF, Communauté Urbaine Les industriels dunkerquois ne sont pas les seuls à se lancer dans l’économie circulaire dans le bassin d’emploi.
Hoofdredacteur / Rédacteur en chef : Fabienne MANCEAU de Dunkerque, Daudruy Van Cauwenberghe, Dunkerque-Port,
Franse versie / Rédaction française : Pascaline DUBAN Ecocem, Ecophos, Imagiscom, Istock, Jean-Louis Burnod / Happy Day,
Nicolas Prégo, Ville de Grande-Synthe, Wedroneu.
Vertaling in het Nederlands / Traduction néerlandaise : ADOS TRADUCTION / EEFKE DERKS
Uitvoering / Réalisation : MARINE COMMUNICATION Copyright : Juni 2018 - ISSN N1291-7710
Druk / Impression : NORD IMPRIM
Gedrukt in 3 300 exemplaren - Verzending: Juni 2018
2I DUINKERKE NIEUWS - JUNI 2018 I 3
SPECIAL INDUSTRIËLE ECOLOGIE / SPÉCIAL ECOLOGIE INDUSTRIELLE
Professor
Suren Erkman
Internationaal expert op het
gebied van industriële ecologie
Expert international
en écologie industrielle
“DUINKERKE MOET ZICHZELF
POSITIONEREN ALS EEN CENTRUM
VOOR INDUSTRIËLE ECOLOGIE”
‘In de regio Duinkerke wordt reeds sinds lange tijd gebruik gemaakt van
industriële ecologie en dit wordt heel goed gedaan. Gezegd dient te
worden dat zowel het industrie- als havengebied zich daar bijzonder
goed voor lenen. In dat kader moet de rol worden genoemd van de vere-
niging Ecopal, die veel bedrijven samenbrengt en nu meer dan 15 jaar
ervaring heeft in de industriële ecologie. Duinkerke moet nu proberen
om deze expertise beter in het buitenland te exploiteren, waarbij ze
benadrukt dat zij pionier is op dit gebied. In dat opzicht is het onder-
zoek van adviesbureau SOFIES in opdracht van de stedelijke gemeenschap
van Duinkerke, in nauwe samenwerking met de Havenautoriteit
BELANGRIJKE CIJFERS / LES CHIFFRES DU MAG van Duinkerke, een eerste stap naar een meer marketinggerichte
aanpak. Deze aanpak is bedoeld om meer bekendheid te geven aan de
492.000 ton: Eén jaar productie in de Ecocem- aantrekkelijkheid van de regio. Het onderzoek heeft tot doel om een
fabriek in Duinkerke voorkomt de beeld te schetsen van een samenhangende regio, waarin alle energieën
uitstoot van 492.000 ton CO2. Dit komt
samen worden gebracht, met name door de stromen tussen bedrijven
overeen met de CO2-uitstoot van 200.000 auto’s per jaar. Ecocem
duidelijk te benoemen (grondstoffen, producten, bijproducten en afval),
hergebruikt namelijk de slakken van ArcelorMittal, bijproducten
alsook de mogelijkheden om deze op innovatieve wijze nuttig toe te
van de ruwijzerproductie, om “groen” cement te produceren.
passen. Door op deze wijze geïdentificeerd te worden als een kern van
DUINKERKE WIL ‘INNOVATIEVE 492 000 tonnes : une année de production de l’usine Ecocem de
Dunkerque évitera l’émission de 492 000 tonnes de CO2, soit l’équivalent
industriële ecologie, kan het gebied van Duinkerke nieuwe investeerders
en nieuwe kennis aantrekken en zo speler blijven in de transformatie
EN AMBITIEUZE REGIO’ WORDEN du dégagement de CO2 de 200 000 voitures en une année. En effet,
Ecocem valorise les laitiers de ArcelorMittal, co-produits de la production van zijn industriële structuur. Bijvoorbeeld met betrekking tot activiteiten
de la fonte, pour fabriquer du ciment “vert”. met toegevoegde waarde in de bio-economie, of het hergebruik van
CO2-uitstoot. Deze positionering als regio met veel samenhang lijkt des
16.000
TIGA. Territoire d’Innovation de Grande Ambition is het einddoel al gevonden: ‘de transformatie van een Het warmtenetwerk waar Duinkerke sinds
te strategischer voor de toekomst van Duinkerke. De mondiale context
[Innovatieve en Ambitieuze Regio]. Dat is het landelijke ecosysteem voor industrie en haven’. De Agglomeratie 1986 gebruik van maakt, verwarmt
verandert immers snel, met toenemende beperkingen op het gebruik
keurmerk wat de regio op het moment hoopt te verkrijgen. Duinkerke streeft naar de ontwikkeling van een origineel tegenwoordig 16.000 collectieve woningen
van fossiele brandstoffen en de golf van nieuwe digitale technologieën’.
In januari is de eerste stap gezet met de bekendmaking van ontwikkelingsmodel waarmee zij voorop loopt op het en kantoren en voorkomt jaarlijks de uitstoot van 30.000 ton
de 24 kandidaten. De definitieve selectie zal begin 2019 gebied van innovatie en energie-efficiëntie. Het gaat om het CO2. Het is met name de warmte uit de hoogovens van “DUNKERQUE DOIT SE POSITIONNER
ArcelorMittal Duinkerke die hiervoor wordt hergebruikt en die
plaatsvinden. Met in het vooruitzicht een subsidie van in trainen, innoveren en mobiliseren van alle spelers in de
sinds kort ook door andere industrieën wordt toegepast.
COMME PÔLE D’ÉCOLOGIE INDUSTRIELLE”
totaal 450 miljoen euro voor een twaalftal gebieden, en regio om een modern platform voor industrie en haven te « Le territoire de Dunkerque pratique très bien et depuis longtemps l’écologie
16 000 : le réseau de chaleur mis en place à Dunkerque dès 1986, permet
vooral de benoeming tot laboratorium voor innovatie op vormen. Een platform dat wordt ondersteund door industrielle. Il faut dire que son territoire, industrialisé et portuaire, s’y prête
de chauffer aujourd’hui 16 000 logements collectifs et bureaux et d’éviter
nationaal niveau. Een ambitieuze uitdaging, belangrijk voor duurzame energiebronnen en de circulaire economie, l’émission de 30 000 tonnes par an de CO2. Il est issu principalement de la particulièrement. Dans ce dispositif, on peut relever le rôle essentiel qu’a joué
het aanzien en imago van de regio Duinkerke, die juist de waardoor banen worden gecreëerd en de economie van récupération de la chaleur des hauts fourneaux de ArcelorMittal Dunkerque, l’association Ecopal qui regroupe de nombreuses entreprises, et dispose
diversificatie van haar economie wil versnellen. In Duinkerke het gebied duurzaam wordt getransformeerd. rejoint plus récemment par d’autres industriels. désormais d’une expérience de plus de 15 ans en écologie industrielle. Cette
expertise, le territoire devrait maintenant chercher à mieux la valoriser à
DUNKERQUE VEUT DEVENIR 450 miljoen: Dit is het globale totaalbedrag dat wordt
toegekend aan de twaalf finalisten van de nationale
oproep tot het indienen van projecten TIGA
l’extérieur, en rappelant qu’il en a été un pionnier. En cela, l’étude du cabinet
SOFIES réalisée à la demande de la Communauté Urbaine Dunkerque
en étroite collaboration avec le Grand Port Maritime de Dunkerque,
« TERRITOIRE D’INNOVATION DE GRANDE AMBITION » (Innovatieve en Ambitieuze Regio). De regio werd al geselecteerd constitue un premier pas vers une démarche plus “marketing” visant à mieux
als een van de 24 genomineerden dankzij haar project faire connaître l’attractivité de ce territoire. L’étude vise en effet la mise en
TIGA. Territoire d’Innovation de Grande Ambition. C’est cette labellisation nationale que le territoire tente de décrocher
“transformatie van een ecosysteem voor industrie en haven”. place d’une dynamique de territoire cohérente, qui mettrait en commun toutes
actuellement. Une première étape est franchie depuis janvier et l’annonce des 24 lauréats. La sélection finale interviendra début 2019.
les énergies, notamment en identifiant bien les flux inter-entreprises (matières
À la clé, une dotation globale de 450 millions d’euros pour une douzaine de territoires et surtout l’identification comme laboratoire De regio Duinkerke mobiliseert alle belanghebbenden om haar
premières, produits, coproduits et déchets) et les stratégies possibles pour les
d’innovation à l’échelle nationale. Challenge ambitieux, porteur de sens et d’image pour le territoire de Dunkerque qui souhaite economie duurzaam te transformeren door middel van innovatie
valoriser de manière innovante. Ainsi, bien identifié comme pôle d’écologie
justement accélérer la diversification de son économie. À Dunkerque, la finalité est déjà trouvée : « Transformation d’un écosystème op het gebied van energie, digitalisering, ecologie en maatschappij. industrielle, le territoire pourra attirer de nouveaux investisseurs, de nouvelles
industrialo-portuaire ». La Communauté Urbaine de Dunkerque ambitionne de développer un modèle original de développement
450 millions, c’est le montant de la dotation globale qui sera attribuée compétences, et demeurer acteur de la transformation de son tissu industriel,
à la pointe de l’innovation et de la sobriété énergétique. Il s’agira de former, d’innover et de mobiliser tous les acteurs du territoire pour
aux douze finalistes de l’appel à projets national TIGA (Territoire d’Innovation par exemple vers les activités à valeur ajoutée de la bioéconomie, ou la
créer une plate-forme industrialo-portuaire nouvelle génération portée par les énergies renouvelables et l’économie circulaire, créatrices
de Grande Ambition). Déjà retenu parmi les 24 premiers lauréats grâce valorisation des émissions de CO2. Cette dynamique de positionnement
d’emplois. Et ainsi transformer durablement l’économie du territoire.
à son projet « transformation d’un écosystème industrialo-portuaire », cohérente du territoire dunkerquois apparaît d’autant plus stratégique pour
le territoire de Dunkerque mobilise toutes les acteurs pour transformer son avenir que le contexte global évolue rapidement, avec des contraintes
durablement son économie via les innovations énergétiques, numériques, croissantes sur l’utilisation des énergies fossiles et le déferlement des nouvelles
écologiques et sociales. technologies liées à la numérisation ».
4I DUINKERKE NIEUWS - JUNI 2018 I 5
SPECIAL INDUSTRIËLE ECOLOGIE / SPÉCIAL ECOLOGIE INDUSTRIELLE
HAVEN VAN DUINKERKE:
VOORLOPER OP HET
GEBIED VAN NUTTIGE
TOEPASSING VAN VERON-
TREINIGDE SEDIMENTEN
De Haven van Duinkerke werkt naast de strategische ontwikkeling van
de haven, al sinds eind 2000 aan een «Plan voor planning en duurzame
2E FORUM VOOR TRANSITIE: HET GEBIED VINDT ZIJN ontwikkeling» (PA2D). Hierbij gaat de aandacht met name uit naar de
aanpassing aan klimaatverandering, luchtkwaliteit, waterbeheer en
ECONOMISCHE, MAATSCHAPPELIJKE EN ECOLOGISCHE energietransitie. Deze PA2D omvat verschillende strategische oriëntatieplannen,
waaronder het Masterplan voor baggerwerken (SDD) en het operationeel beheersplan
TOEKOMST OPNIEUW UIT voor baggerwerken (PGOD), managementinstrumenten voor opgebaggerde sedimenten.
Dankzij deze documenten beschikt de Haven van Duinkerke over geschikte beheersoplossingen
Afgelopen mei organiseerden de gemeente Grande-Synthe en de snellen. ‘Je kunt immers maar beter zelf veranderingen vormgeven en voor baggersedimenten, ongeacht hun aard en chemische kwaliteit.
Agglomeratie Duinkerke het tweede forum voor de econo- deze niet ondergaan. Verscheidenheid brengen in de economische struc- In dit kader beschikt de Haven van Duinkerke sinds 2007 over een doorvoer- en behandelingsstation om
mische, maatschappelijke en ecologische transitie van Duinkerke. tuur, en daarmee de werkgelegenheid, en deze vergroten, om te voorko- het verontreinigde slib aan wal nuttig toe te passen. De Haven van Duinkerke is nationaal gezien een pionier op dit
Meer dan 350 mensen van bedrijven, instellingen, politieke partijen, men dat één enkele speler zal domineren’, zo verklaarde Damien gebied. Sinds 2008 wordt elk jaar tussen de 50.000 en 60.000 m3 slib hergebruikt.
verenigingen en lokale en regionale vakbonden namen deel aan dit Carême, burgemeester van Grande-Synthe en vicevoorzitter van Het opgebaggerde slib wordt via hydraulische leidingen naar bezinkingsbekkens getransporteerd om de sedimenten van het
forum, dat twee halve dagen duurde. Het doel was om aan te tonen de Agglomeratie Duinkerke, in zijn voorwoord. De unaniem water te scheiden. 70% van het opgebaggerde volume bestaat uit deze sedimenten. De droge sedimenten die op deze manier
dat het gebied reeds in transitie is en om na te denken over wat er gewaardeerde workshops, rondetafelgesprekken en veldbezoeken worden teruggewonnen worden gebruikt bij de aanleg van wegdekken in de haven, het vervaardigen van betonblokken (voor
gezamenlijk gedaan zou kunnen worden om deze overgang te ver- hebben met name gezorgd voor een betere kennis van de onde- de versterking van kustverdedigingswerken), voor de ecologische inrichting van het landschap of kunstmatig granulaat. De
rzoeksprojecten. Projecten die gezamenlijk verontreinigde sedimenten vervangen op deze manier de natuurlijke grondstoffen die nodig zouden zijn geweest voor
worden uitgevoerd door de Université du bouwwerken of de productie van bouwmaterialen.
Littoral Côte d’Opale en het plaatselijke be-
drijfs- en verenigingsleven ten behoeve van de DUNKERQUE PORT :
verbetering van de luchtkwaliteit, een van de
grootste uitdagingen van deze transitie. Aan PIONNIER DANS
het einde van het forum werd een Manifest LA VALORISATION
van deelnemers aan de duurzame transfor-
matie van Duinkerke officieel bekendgemaakt DES SÉDIMENTS
door Patrice Vergriete, burgemeester van NON IMMERGEABLES
Duinkerke, voorzitter van de CUD*, ter ver-
Dunkerque-Port, en parallèle de son projet straté-
binding van iedereen die wil bijdragen aan gique, a élaboré, dès la fin des années 2000, un
deze collectieve ontwikkeling. « Plan d’Aménagement et de Développement Du-
*Communauté Urbaine de Dunkerque rable » (PA2D) dont les grandes orientations
concernent notamment l’adaptation aux change-
ments climatiques, la qualité de l’air, la gestion de
l’eau, la transition énergétique. Ce PA2D se décline
au travers de plusieurs schémas stratégiques
d’orientation, dont le Schéma Directeur des Dra-
2E FORUM DE LA TRANSITION : LE TERRITOIRE RÉINVENTE gages (SDD) et le Plan de Gestion opérationnelle
SON DEVENIR ÉCONOMIQUE, SOCIAL ET ENVIRONNEMENTAL des Dragages (PGOD), véritables outils de gestion
des sédiments de dragage. Grâce à ces documents, Dunkerque-Port dispose de filières de gestion adaptées pour ses sédiments de
En mai dernier, la ville de Grande-Synthe et la Communauté a rappelé Damien Carême, Maire de Grande-Synthe, Vice-Président dragage quelle que soit leur nature et leur qualité chimique.
Urbaine de Dunkerque ont organisé le 2e forum de la transition de la Communauté Urbaine de Dunkerque, en préambule. Ateliers, Dans ce cadre, Dunkerque-Port s’est doté, dès 2007, d’une station de transit et de traitement de ses vases non immergeables en
économique, sociale et environnementale du Dunkerquois. Plus de 350 table-ronde, et visites de terrain, unanimement appréciés, ont vue de pouvoir les valoriser à terre. Pionnier en la matière à l’échelle nationale, Dunkerque-Port valorise chaque année entre
personnes venues du monde industriel, institutionnel, politique, notamment permis de mettre en valeur les projets de recherche 50 000 et 60 000 m3 de vase depuis 2008.
associatif et syndical local et régional ont participé à ces deux demi- conjointement portés par l’Université du Littoral Côte d’Opale, les Les vases draguées dans certains bassins portuaires sont acheminées par des conduites de refoulement dans des bassins de décantation
journées qui avaient pour objectifs de montrer que le territoire est associations et les entreprises locales en faveur de l’amélioration de la pour séparer les sédiments de l’eau qui représente 70 % du volume global dragué. Les sédiments déshydratés ainsi récupérés
d’ores et déjà engagé dans cette transition, et de réfléchir ensemble à qualité de l’air, l’un des enjeux fort de cette transition. En conclusion du trouvent des applications dans la réalisation de sous-couches de routes sur le port, la fabrication de blocs-béton (pour le renforcement
ce qui pourrait, collectivement, être mis en place, pour accélérer encore forum, un Manifeste des acteurs de la transformation durable du des ouvrages de défense contre la mer), d’éco-modelés paysagers ou encore de granulats artificiels. Les sédiments non immergeables
cette mutation. « Parce qu’il vaut toujours mieux dessiner soi-même les Dunkerquois a été officiellement lancé par Patrice Vergriete, Maire de viennent alors en substitution des matières premières naturelles qu’il aurait fallu solliciter pour la création des ouvrages ou la
évolutions et ne pas les subir, diversifier et élargir le tissu économique et Dunkerque, Président de la CUD, afin d’associer tous ceux souhaitant production des matériaux de construction.
donc l’emploi pour éviter le danger de la prédominance d’un seul acteur », contribuer à cette dynamique collective.
Meer informatie hierover is te vinden op / Plus d’informations sur : www.forumtransition.fr www.dunkerque-port.fr
6I DUINKERKE NIEUWS - JUNI 2018 I 7
SPECIAL INDUSTRIËLE ECOLOGIE / SPÉCIAL ECOLOGIE INDUSTRIELLE
DAUDRUY VAN CAUWENBERGHE NEEMT HET
WARMTENET VAN DUINKERKE OVER
Daudruy Van Cauwenberghe is de samenwerking aangegaan met de agglomeratie Duinkerke, beheerder
van de Centrale voor nuttige toepassing van energie (CVE), en met de Dalkia-groep, exploitant van het
warmtenet van Duinkerke via haar dochteronderneming Energie Grand Littoral. Daudruy Van Cauwenberghe
is een tweehonderd jaar oude onderneming die gespecialiseerd is in het raffineren van olie en die zich via haar
dochteronderneming Nord Ester bezighoudt met de productie van biobrandstoffen op basis van gebruikte
frituurolie (100.000 ton per jaar). Met de nieuwe samenwerking wil Daudruy van Cauwenberghe een uniek
energieknooppunt in de regio creëren. De werkzaamheden zijn reeds gestart, zodat tegen het einde van het jaar
de samenwerking kan worden uitgerold. Het doel is om de door de CVE geproduceerde warmte zo optimaal
mogelijk nuttig toe te passen. De Daudruy Van Cauwenberghe-groep zal deze warmte in de zomer, wanneer
de vraag naar warmte laag is, gebruiken voor het produceren van stoom voor haar productieprocessen. In de winter
ARCELORMITTAL WIL STEEDS MEER zal de door CVE geproduceerde warmte extra stoom leveren voor het warmtenet. Deze extra warmteproductie
zal voornamelijk worden gebruikt voor het verwarmen van gemeentegebouwen en
BIJPRODUCTEN NUTTIG TOEPASSEN van het zwembad van Grande-Synthe/Saint-Pol-sur-Mer.
De staalgroep ArcelorMittal startte een jaar geleden samen met andere producenten en verschillende LE GROUPE DAUDRUY VAN CAUWENBERGHE
universiteiten het onderzoeksprogramma ‘EPOS’. Het doel van dit programma is om synergie te
bereiken tussen producenten in hetzelfde gebied, zodat meer bijproducten zullen worden gerecycled. INTÈGRE LE RÉSEAU DE CHALEUR DE DUNKERQUE
Hiermee kunnen het energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen worden teruggedrongen. Le groupe Daudruy Van Cauwenberghe, entreprise bicentenaire spécialisée dans le raffinage
Daartoe is het nodig om nieuwe gezamenlijke middelen te creëren die zowel door bedrijven als door d’huiles et engagée dans la production de biocarburants à base d’huiles de friture usagées (100 000
de overheid kunnen worden gebruikt. De Duinkerkse vestiging van ArcelorMittal is buitengewoon tonnes par an) via sa filiale Nord Ester, s’est associé à la Communauté Urbaine de Dunkerque,
geïnteresseerd in dit onderzoek, omdat zij al een groot deel van haar bijproducten recyclet en gérant du Centre de Valorisation Énergétique (CVE) et le groupe Dalkia, exploitant du réseau de
chaleur dunkerquois via sa filiale Énergie Grand Littoral, pour créer un nœud énergétique unique
voortdurend op zoek is naar nieuwe partners om nog meer te kunnen recyclen. Zo wint ArcelorMittal
en son genre sur le territoire. Les travaux sont actuellement en cours pour un démarrage d’ici la fin
procesgassen terug uit de ijzer- en staalproductie in de ovens, maar ook bij andere producenten en bij de l’année. L’objectif poursuivi est de valoriser de manière plus optimale la chaleur produite par le CVE
de stoom- en gascentrale DK6, waardoor de vestiging in Duinkerke zelfvoorzienend kan zijn in en y associant le groupe Daudruy Van Cauwenberghe qui, lorsque la demande du réseau de
elektriciteit. Tevens wordt de warmte uit de hoogovens toegepast in het warmtenet van de stedelijke chaleur est faible durant l’été, s’en servira pour fabriquer la vapeur dont il a besoin pour son process,
agglomeratie van Duinkerke. De slak wordt gebruikt bij openbare werken en in de bouw, evenals de tandis que durant l’hiver, il fournira un complément de vapeur qui pourra être utilisé par le réseau de
zwavel, die 99% zuiver is, en het teer, dat wordt toegepast bij de productie van elektroden. chaleur. Cette augmentation de la production de chaleur servira notamment à chauffer la piscine
intercommunale de Petite-Synthe/Saint-Pol-sur-Mer ainsi que des bâtiments communaux.
ARCELORMITTAL VEUT VALORISER www.daudruy.fr
TOUJOURS PLUS DE COPRODUITS
Le groupe sidérurgiste ArcelorMittal a lancé il y a un an le programme de recherche “EPOS” avec d’autres industriels et plusieurs universités.
La finalité de ce programme est de trouver des synergies entre industriels d’un même territoire afin d’augmenter le recyclage des coproduits
et donc de réduire la consommation d’énergie et les émissions de gaz à effet de serre. Pour cela, il est nécessaire de créer de nouveaux outils
communs qui pourront à la fois être utilisés par les industriels et les pouvoirs publics. Le site dunkerquois d’ArcelorMittal est particulièrement “DUINKERKE, EEN IDEALE REGIO Rafael Ponce
intéressé par cette étude, lui qui recycle déjà une très grande partie de ses coproduits et est en perpétuelle recherche de nouveaux OM EEN START TE MAKEN MET Voorzitter van de Ecopal-vereniging
partenaires pour en recycler encore davantage. C’est le cas de ses gaz sidérurgiques valorisés à la fois en interne dans ses fours mais aussi par Directeur Suez Eau France Duinkerke
d’autres industriels et par la centrale à cycle combiné gaz DK6 qui permet au site de Dunkerque d’être INDUSTRIËLE ECOLOGIE”
Président de l’association Ecopal
autosuffisant en électricité. C’est aussi le cas de la chaleur issue de ses hauts fourneaux, intégrée dans le réseau ‘Het is geen toeval dat de vereniging Ecopal in 2001 in Duinkerke Directeur d’agence Suez Eau France Dunkerque
de chaleur de l’agglomération dunkerquoise, de ses laitiers qui trouvent des applications dans les travaux
werd opgericht. Dit gebied, een groot haven- en energieplatform,
publics et le bâtiment, de son soufre, pur à 99 % et enfin du goudron, valorisé dans la fabrication d’électrodes.
was de ideale plaats om een strategie voor industriële ecologie te « DUNKERQUE, UN TERRITOIRE IDÉAL
ontwikkelen. Dit was destijds zeer vernieuwend. Met de steun van de POUR L’ÉCOLOGIE INDUSTRIELLE »
www.arcelormittalinfrance.com
agglomeratie en andere institutionele partners helpt Ecopal al
« L’association Ecopal n’est pas née dans le Dunkerquois en 2001 par hasard.
sinds 17 jaar producenten om hun bijproducten beter te hergebruiken,
Plateforme industrialo-portuaire et énergétique importante, ce territoire était
afvalstromen te inventariseren en de inzameling van bijproducten l’endroit idéal pour initier une démarche d’écologie industrielle, très novatrice à
in de industriegebieden onderling te verdelen. In antwoord op de l’époque. Avec le soutien de la Communauté Urbaine et d’autres partenaires
economische transitie van het gebied, zal de rol van Ecopal van nu institutionnels, Ecopal aide, depuis 17 ans, les industriels à mieux valoriser leurs
af aan worden uitgebreid met het identificeren en verspreiden van coproduits, réalise un inventaire des flux de déchets et mutualise les collectes de
stromen door middel van digitale technologie, het analyseren en sous-produits dans les zones d’activités. Désormais, pour répondre à la transition
nuttig toepassen van organisch afval, en het onderzoeken van bio- économique du territoire, son rôle va s’élargir à l’identification et la massification
des flux par le numérique, au diagnostic et à la valorisation des déchets organiques
gasprojecten. Daarbij zouden nieuwe bedrijven moeten worden
et à la recherche de projets de méthanisation. Avec sous-jacente, la volonté
aangetrokken die de aanwezige bijproducten in de regio kunnen d’accueillir de nouvelles entreprises dont la matière première pourrait être les
gebruiken als grondstof. De ontwikkeling van deze circulaire econo- coproduits industriels présents sur le territoire. Le développement de cette
mie betekent gegarandeerd meer banen. Ecopal is daarom actief économie circulaire ne pourra qu’être synonyme de créations d’emplois. Ecopal
betrokken bij de economische, ecologische en maatschappelijke s’inscrit donc activement dans la transition économique, écologique et sociale mise
transitie die in de regio plaatsvindt, en zet zich volledig in voor de en place sur le territoire et s’engage pleinement dans la 3e révolution industrielle
derde revolutie van de haven en de industrie‘. et portuaire ».
www.ecopal.org
8I DUINKERKE NIEUWS - JUNI 2018 I 9
SPECIAL INDUSTRIËLE ECOLOGIE / SPÉCIAL ECOLOGIE INDUSTRIELLE
EEN DOOR VLASSCHEVEN AANGEDREVEN
WARMTENET VOOR HET VERWARMEN
VAN HET ZWEMBAD VAN WORMHOUT
De Intercommunale Vlaamse Heuvels (CCHF)* is eveneens vlasindustrie worden geïnvesteerd, die met de vele producenten
ALIPHOS EN ECOCEM: DE zeer ambitieus op het gebied van industriële ecologie. De
gemeenschap is verkozen tot demonstratiegebied van het project
belangrijk is in de regio. Het warmtenet zal tevens twee andere
bedrijven kunnen bedienen, die zich bevinden in het toekomstige
INDUSTRIËLE ECOLOGIE Rev3 en bestempeld als ‘gebied van positieve energie voor groene recreatiegebied op het industrieterrein Kruystraete: DS Smith en
ALIPHOS ET ECOCEM : groei’. Zij is van plan om in Wormhout een wellness centre te Dhollandia. DS Smith is bovendien betrokken bij een ander
IN DE KERN VAN HET L’ÉCOLOGIE INDUSTRIELLE bouwen, dat volledig zal worden verwarmd met behulp van een industrieel ecologieproject: het bedrijf heeft geïnvesteerd in een
warmtenet dat wordt aangedreven door de verbranding vlasscheven. nieuwe lijn containers die gebouwd zijn van gerecycleerde materialen.
PRODUCTIEPROCES AU CŒUR DU PROCESS Deze vlasscheven worden geleverd door lokale zwingelbedrijven, Deze lichtere containers zorgen ervoor dat de CO²-uitstoot wordt
De dynamiek van de circulaire economie is aanwezig. La dynamique de l’économie circulaire est en place. Aliphos et zoals Van Robaeys en Decock. Daarbij zal er vooral in de verminderd. *CCHF: Communauté de Communes des Hauts de Flandre
Aliphos en Ecocem, de laatste twee bedrijven die zich in Ecocem, les deux derniers sites industriels qui se sont installés
en 2017 et 2018, ont choisi le territoire dunkerquois, car ils ont
2017 en 2018 vestigden, kozen voor het gebied van
trouvé sur place un contexte favorable à leur développement et des UN RÉSEAU DE CHALEUR ALIMENTÉ PAR LES ANAS DE LIN
Duinkerke, omdat ze daar gunstige omstandigheden vonden
voor hun ontwikkeling. Hier vinden ze de grondstoffen,
matières premières, coproduits d’entreprises voisines, à valoriser
dans leur process.
POUR CHAUFFER LA PISCINE DE WORMHOUT
afkomstig als bijproducten van naburige bedrijven, die in hun Ainsi, le groupe belge Ecophos, plus important producteur de La Communauté de Communes des Hauts-de-Flandre montre beaucoup d’ambition, elle aussi, en termes d’écologie industrielle. Elle a ainsi été
productieproces kunnen worden toegepast. phosphates inorganiques pour l’alimentation animale d’Europe, a retenue comme territoire démonstrateur Rev3 et labellisée « Territoire à Énergie Positive pour la Croissance Verte ». La collectivité a, en effet, pour projet
Zo startte de Belgische groep Ecophos, de grootste producent démarré la production de sa filiale Aliphos à Dunkerque fin 2017 et de construire un centre aquatique sur la commune de Wormhout, qui serait entièrement chauffé grâce à un réseau de chaleur alimenté par la combustion
vient d’inaugurer officiellement le site le 21 juin dernier. Le site français d’anas de lin fournis par des entreprises de teillage locales à l’exemple de : Van Robaeys et Decock, par ailleurs, particulièrement investies dans la filière
van anorganische fosfaten voor diervoeding in Europa, eind
est un outil ultra moderne de production, le premier au monde à mettre lin, très importante sur le territoire qui compte de nombreux producteurs. Ce réseau de chaleur pourra également venir desservir deux autres entreprises
2017 met het opzetten van haar dochteronderneming installées à proximité du développement de la future zone de loisirs, dans le parc d’activités de la Kruystraete : DS Smith et Dhollandia. DS Smith est,
Aliphos in Duinkerke. Op 21 juni jongstleden is de locatie sur le marché un phosphate d’une pureté exceptionnelle. Via son procédé
de nouvelle génération qui s’appuie sur des techniques innovantes de surcroît, engagée dans un autre projet d’écologie industrielle : l’entreprise a, en effet, investi dans une nouvelle gamme de containers construits à partir
officieel in gebruik genomen. De Franse vestiging is een de matériaux issus du recyclage. Ces containers, plus légers, permettent par ailleurs de diminuer les émissions de CO².
d’extraction du phosphate, ce produit d’Aliphos présente la meilleure
ultramoderne productielocatie, de eerste ter wereld die een digestibilité dans les phosphates inorganiques. Il permet aux éleveurs de
uitzonderlijk zuivere fosfaat op de markt brengt. Dankzij het
www.cchf.fr
nourrir les animaux avec des produits de haute qualité, tout en diminuant
nieuwste productieproces, dat is gebaseerd op innovatieve les rejets de phosphate dans l’environnement et en contribuant à
technieken voor fosfaatextractie, is dit Aliphos-product het préserver les stocks mondiaux de phosphates, qui sont limités.
best verteerbaar van alle anorganische fosfaten. Het stelt Le groupe Ecocem France a, quant à lui, implanté en 2018 à Dunkerque
veehouders in staat om de dieren te voeden met producten une deuxième unité de production de laitier moulu, à partir des laitiers
van hoge kwaliteit, terwijl er minder fosfaat terechtkomt in
sidérurgiques d’ArcelorMittal, qui entre dans la composition du béton Christian Traisnel
et de ciments spéciaux. Celui-ci permet de réduire les émissions de CO2 Agemeen directeur van
het milieu en de beperkte voorraden fosfaat in de wereld de 38 % à la tonne de ciment produite. Ecocem France a consenti à un “HET RECYCLEN VAN STRATEGISCHE concurrentiecluster Team 2
behouden blijven. investissement de 37 millions d’euros pour la construction de cette usine, METALEN EN BOUWMATERIALEN IS Directeur Général du
Het concern Ecocem France richtte in 2018 in Duinkerke écologique également dans son fonctionnement puisqu’elle va
een tweede vestiging op voor de productie van ver- utiliser pour son process l’air chaud fourni par les gaz des INTERESSANT VOOR DE REGIO DUINKERKE” pôle de compétitivité Team 2
malen slak, afkomstig van de staalslak van Arce- hauts-fourneaux d’ArcelorMittal. ‘Concurrentiecluster Team 2, dat wordt gesteund door de landelijke « LE RECYCLAGE DES MÉTAUX STRATÉGIQUES
lorMittal, die wordt gebruikt bij de vervaardi- en regionale overheid, kreeg pas in 2010 een kwaliteitskeurmerk en ET DES MATÉRIAUX DU BÂTIMENT INTÉRESSENT
ging van beton en speciale cementen. Dit is daarmee een van de jongste clusters in Frankrijk. Het doel is om PARTICULIÈREMENT LE DUNKERQUOIS »
vermindert de CO2-uitstoot met 38% per kortlopende werkverschaffende innovatieprojecten te ontwikkelen, door
« Le pôle de compétitivité Team 2, porté par l’État et la Région, est l’un des
geproduceerde ton cement. Ecocem bedrijven van verschillende omvang, particuliere en openbare onder-
plus jeunes de France puisque labellisé seulement depuis 2010. Son but est de
France heeft ingestemd met een investe- zoekslaboratoria met elkaar in contact te brengen en hen bij te staan in développer des projets d’innovation créateurs d’emplois à court terme en
ring van 37 miljoen euro voor de bouw van hun zoektocht naar financiering. Het recyclen van strategische metalen mettant en relation des entreprises de toutes tailles et des laboratoires de
deze fabriek. De fabriek is bovendien mi- en bouwmaterialen, een van onze expertisegebieden, is met name van recherche privés et publics tout en accompagnant leur recherche de
lieuvriendelijk, omdat deze voor het produc- belang voor het industriële havengebied van Duinkerke. We hebben al financements. L’un de nos domaines de compétences, le recyclage des métaux
tieproces gebruik maakt van de warme enkele innovatieprojecten kunnen concretiseren. Bijvoorbeeld met stratégiques et des matériaux du bâtiment, intéresse plus particulièrement le
lucht die afkomstig is van de hoogo- betrekking tot het recyclen van mangaan bij de Befesa-groep in territoire industrialo-portuaire de Dunkerque. Nous avons déjà pu y concrétiser
quelques projets d’innovation, par exemple, sur le recyclage du manganèse avec
vengassen van ArcelorMittal. Grevelingen, en met de haven van Duinkerke omtrent de nuttige
le groupe Befesa situé à Gravelines ou bien encore avec le port de Dunkerque
toepassing van hun gebaggerde sedimenten. Momenteel werken we sur la valorisation de leurs sédiments de dragage. Et nous travaillons actuellement
aan een innovatieproject met de staalproducent ArcelorMittal. Deze sur un projet d’innovation avec le sidérurgiste ArcelorMittal. Ces innovations
innovaties zijn met name interessant omdat ze banen opleveren op sont intéressantes car elles permettent la création d’emplois dans des domaines
www.ecophos.com
geavanceerde technische gebieden, de kwaliteit van het milieu aanzienlijk techniques pointus, elles améliorent fortement la qualité de l’environnement et
www.ecocem.fr verbeteren en illustreren wat de industrie van de toekomst zal zijn’. illustrent ce que sera l’industrie du futur ».
www.team2.fr
10 I DUINKERKE NIEUWS - JUNI 2018 I 11
DUINKERKE, EEN GUNSTIG ECOSYSTEEM
VOOR UW PROJECTEN
DUNKERQUE, UN ECOSYSTÈME FAVORABLE
POUR VOS PROJETS
N
G VAN E ERGIEB
E X PE RTI
IN R
SS
ON
TTIGE TOEPA
NEN
•
SE
•
RCES
EX
PE RTI SE
U
BIOMASSA
OU
•N
VA
SS
E
LO ER BIOMASSE
RI SATION D
BIJPRODUCTEN
CO-PRODUITS
WARMTE
CHALEUR
STOOM
KOUDE VAPEUR
ENERGIE
FRIGORIES
AN
SING V BIJPR
AS O
SYN
P
DU
OE
CTE
TTIGE T
ER
N•
IE
G
•S
Y N E RG I E
UITS
•NU
OD
VA
LO
PR
RIS -
ATION DE CO
©imagiscom.com
Tel: +33 (0)3 28 22 64 40
dkpromotion@dunkerquepromotion.org
www.dunkerquepromotion.org Document imprimé
sur papier recyclé.
Vous pouvez aussi lire
