MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...

La page est créée Nicolas Klein
 
CONTINUER À LIRE
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
KLARA                     Fri 16.3
FESTIVAL                   2018

MYSTERIUM
 Stanislav Kochanovsky conductor                 Belgian National Orchestra
 Nadezhda Gulitskaya soprano                     Hungarian Radio Choir
 Alexander Ghindin piano
main partners                artistic partners         funding partners   festival car
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
Durf dromen
Durf groeien
Durf ondernemen
kpmg.com/be

© 2018 KPMG Central Services, a Belgian Economic Interest Grouping (“ESV/GIE”) and a member firm of the KPMG
network of independent member firms affiliated with KPMG International Cooperative (“KPMG International”), a Swiss
entity. All rights reserved. Printed in Belgium.
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
index

program                                                                      4

toelichting                                                                  6

clé d’écoute                                                                 15

program notes                                                                24

artist biographies                                                           33

“In this artistic event there will not be a
single spectator. All will be participants. […]
The cast of performers includes, of course, an
orchestra, a large mixed choir, an instrument
with visual effects, dancers, a procession,
incense, rhythmicized textual articulation…”
       Alexander Skryabin, on Mysterium

                                                  Share your festival
Klarafestival Café                                experiences now on
Whether it’s chatting about the concert or        Facebook & Instagram
simply relaxing over drinks, the Klarafestival    #klarafestival18
Café, next to the Henry Le Bœuf Hall, is the
place to be.                                     festival supplier   concert partners

Klarafestival Café’s opening hours:
the café opens one hour before
the Klarafestival concerts at BOZAR
and closes at the latest at 1:00 a.m.
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
program

MYSTERIUM
Stanislav Kochanovsky conductor
Nadezhda Gulitskaya soprano
Alexander Ghindin piano
Belgian National Orchestra
Hungarian Radio Choir
88888 visuals

co-production    Klarafestival, BOZAR, Belgian National Orchestra
broadcast live   on Klara at 19:00
presentation by   Greet Samyn, outfit by Mooiloop, look by MUD &
jewellery by Edelgedacht
flowers provided by   Daniël Ost
chocolates provided by   Neuhaus
CD’s provided by     La Boîte à Musique

                 4
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
program

    ALEXANDER SKRYABIN 1872-1915
    ››Prefatory Action to Mysterium (1903-1915)
      arr. Alexander Nemtin, 1936-1999
          Part I: Universe
          Part II: Mankind
      intermission

             Part III: Transfiguration

      the concert Is expected to end at 23:30

with the support of

                                                  5
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
toelichting                                                       N

VOORBEREIDENDE
HANDELING TOT HET
MYSTERIUM
    Meer dan tien jaar droomde de            aan de creatieve daad. Vanaf 1909 tot
utopische Russische componist                zijn vroegtijdige dood in 1915 zou het
Alexander Skrjabin van een even              project Skrjabin niet loslaten. Componist
ongehoord als onmogelijk project:            zijn volstond niet meer. Hij wilde alles: de
een groot mysteriespel, dat moest            totaalkunst, de ultieme transformatie.
plaatsvinden op een heilige plek in India.
Het spel zou niet alleen de deelnemers
en toeschouwers emotioneel meeslepen,
                                             Kunst als scheppende
maar ook een proces op gang brengen          kracht in het Russische
dat de hele mensheid spiritueel zou
verheffen en het apocalyptische einde
                                             symbolisme
van de wereld zou inluiden. Vooraleer
                                                 De artistieke visie van Alexander
we dit weglachen als een waanidee of
                                             Skrjabin was een product van de Zilveren
een bizarre grap, moeten we beseffen
                                             Tijd. Zo noemen we de herfsttij van de
dat Skrjabin het meende. Hij redeneerde
                                             cultuur van het tsaristische Rusland,
dat kunst de kracht bezit om de wereld
                                             voordat de revolutie van 1917 alles
te veranderen. Met Mysterium zou hij die
                                             zou veranderen. Onder de culturele
kracht ontketenen.
                                             stromingen van de Zilveren Tijd nam het
                                             symbolisme een belangrijke plaats in.
    De idee voor dit gigantische project
                                             Skrjabins denken kunnen we verklaren
hield Skrjabin in de ban vanaf 1902, in
                                             als een radicale consequentie van de
de nasleep van een ontwerp voor een
                                             symbolistische ideeën.
opera op dezelfde gedachte. Het genre
leek hem toch te beperkt. Theater kon
                                                  Symbolistische kunst is herkenbaar
nooit de collectieve roes ontketenen
                                             aan haar klemtoon op spiritualiteit.
waarover Nietzsche had geschreven in
                                             De symbolisten beantwoordden het
De geboorte van de tragedie. Sindsdien
                                             toenemende materialisme van de moderne
dacht de componist na over een ware
                                             tijd met nostalgie naar spirituele waarden
collectieve ceremonie, die de scheiding
                                             en een verloren gewaande eenheid tussen
tussen kunstenaars en publiek ophief.
                                             geest en materie. Sommigen zochten
De toeschouwers zouden deelnemen
                                             naar spirituele sporen in oude Russische

             6
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
toelichting                                                       N

gebruiken en legenden. Anderen stortten       idee. Hieruit volgt dat ware schoonheid de
zich volop op het occultisme en spiritisme,   materiële werkelijkheid kan veranderen.
woonden bizarre séances bij en poogden        Ze is niet louter de schaduw van de idee,
hun spirituele ideeën in hun dagelijkse       zoals Plato het zag, maar een kracht die de
leven te integreren.                          realiteit kan verbeteren.
    Het symbolisme kunnen we begrijpen            De Russische symbolisten maakten
als de laatste opflakkering van het           zich sterk dat ze Solovjovs visie in de
dualistische wereldbeeld dat sinds Plato      praktijk konden brengen. De actieve kracht
het westerse denken had beheerst. In          die zij aan kunst toedichtten noemden
die opvatting is de mens een burger van       ze theürgie. De term betekent goddelijke
twee werelden: de wereld die wij zien en      actie. Omdat Friedrich Nietzsche God
ervaren en de metafysische wereld die         dood had verklaard, moest de kunst de
erachter schuilgaat. Voor Plato was de        goddelijke scheppingskracht overnemen.
zintuiglijke wereld een afspiegeling van de   Om de theürgie mogelijk te maken moest
volmaakte, ideële wereld. Het christendom     de kunstenaar het onderscheid tussen
voegde er een eigen interpretatie van         kunst en leven opheffen. Het leven zelf
de onsterfelijkheid van de ziel aan toe. In   werd een artistiek project.
de 19e eeuw leidde het dualisme tot de
metafysische ideeën van de romantiek.
In de romantische visie verlangt de mens      Theürgie en theosofie
naar het Jenseits: de andere dimensie
van de realiteit, die onkenbaar is, maar
                                              aan de basis van het
waarvan kunst en vooral muziek een            Mysterium
vluchtige indruk kunnen geven. Unsre
Heimat ist nicht hier – ons vaderland is          Skrjabin deelde de visie over de
niet hier: zo drukte Richard Wagner de        theürgische functie van kunst. Dit blijkt
hunkering naar het Jenseits kernachtig uit    onder meer uit de manier waarop hij
in zijn Wesendoncklieder.                     zichzelf vergeleek met Claude Debussy. Hij
    De Russische filosoof en religieus        noemde de muziek van Debussy de uiting
denker Vladimir Solovjov ging een             van een passieve Eros. Zijn eigen muziek
stap verder: “Zoals Hegel het zegt, is        belichaamde de actieve Eros. Anders
schoonheid de belichaming van de              gezegd: Debussy brengt de luisteraar in
universele en eeuwige idee in concrete en     een staat van contemplatie, terwijl Skrjabin
vergankelijke fenomenen: maar ze blijven      actief ingrijpt in het bewustzijn. Hij voelde
vergankelijk en verdwijnen als golven in de   zich gesterkt in de overtuiging dat muziek
vloed van het materiële proces.” Perfecte     dit effect kon teweegbrengen door het
schoonheid, redeneerde Solovjov, ontstaat     voorbeeld van Richard Wagner. Die was
pas als idee en materie elkaar wederzijds     er immers in geslaagd om met zijn muziek
doordringen. Het materiële wordt dan          een directe toegang te scheppen tot
deelgenoot aan de onsterfelijkheid van de     de ideële werkelijkheid. En toch maakte

                                                                           7
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
toelichting                                                      N

Wagner een grote fout, aldus Skrjabin:        met mystieke symbolisten. De dichtste
hij bleef zweren bij het theater, met zijn    vertrouwensrelatie onderhield hij met de
artificiële voorstellingen en zijn strikte    dichter Vjatsjeslav Ivanov. Zoals Skrjabin
scheiding tussen podium en publiek. Om        geloofde Ivanov in de transformerende
de transformerende kracht van de kunst        kracht van kunst. Hij kon hem echter
daadwerkelijk te ontketenen moest het         niet volgen in zijn stelling dat één enkel
theater verdwijnen. Representatie moest       kunstwerk de kosmische omwenteling kon
plaatsmaken voor een collectieve rite. De     veroorzaken. Ivanov begon te twijfelen aan
basis voor Mysterium was gelegd.              Skrjabins geestelijke gezondheid: “Skrjabin
                                              is onstabiel…. er is iets mis met hem, een
    De transformatie van het bewustzijn       ernstige spirituele aandoening”.
was één zijde van de medaille. De andere
was de Apocalyps: het einde van de
fenomenale wereld, de opheffing van tijd      Voorbereidende
en ruimte en de universele opname van
alle bestaan in de wereldziel. Skrjabin
                                              Handeling tot het
ontleende deze gedachte aan de                Mysterium
Theosofie van Helena Blavatsky.
    In de visie van Blavatsky evolueerde          Toch was Skrjabin lucide genoeg
het bewustzijn van het materiële lichaam      om tijdig in te zien dat zijn Mysterium
naar de universele geest, van rupa            een utopie zou blijven. Vanaf 1913 ging
naar atma in de terminologie van het          hij denken aan een Voorbereidende
hindoeïsme. Die beweging loopt parallel       Handeling. De mensheid was niet
met de ontwikkeling van de kosmos vanuit      klaar voor de grote sprong voorwaarts.
de materie tot het goddelijke niveau. Dit     Voorbereidende Handeling was een stap
gebeurt in cycli van zeven stadia. Om         in de goede richting. Skrjabin poogde zijn
die reden zag Skrjabin zijn Mysterium als     project overzichtelijk te maken. Hij schreef
een gebeuren in zeven dagen en zeven          een libretto voor de Voorbereidende
nachten. Blavatsky voorzag dat de mensen      Handeling die het ware Mysterium
het niveau van het astrale lichaam (linga     voorafging, en voor de productie kon een
sharira) zouden bereiken, maar dat de         gewone concertzaal volstaan.
hogere stadia in een verre toekomst lagen.
    Skrjabin dacht haar te corrigeren. Zijn      Desondanks slopen de
Mysterium zou de volledige kosmische          utopische ideeën van Mysterium ook
transformatie bespoedigen en het              Voorbereidende Handeling binnen. Hij
materiële bestaan opheffen.                   bleef dromen van een halve tempel met
                                              koepel, met een gedeeltelijk open dak
    Kreeg Skrjabin dan geen weerwerk          om de geluiden van de natuur en de
bij zijn eigenzinnige theorieën? Vanaf        aanblik van de sterren binnen te laten.
1909 had hij regelmatige contacten            Skrjabin zag zichzelf in het midden van

              8
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
toelichting                                                      N

concentrische cirkels, met theosofen         recupereerde materiaal uit zijn Preludes
en mystieke symbolisten rond hem en          opus 74, maar kwam nooit tot een
de andere deelnemers steeds verder           uitvoerbare neerslag van de muziek die hij
opgesteld naargelang hun spirituele          in gedachten had. In totaal liet hij slechts
niveau.                                      een vijftigtal bladzijden met schetsen na,
                                             zonder ordening, zonder uitgewerkte
    Skrjabin was zo in de ban van het        structuren en zonder plan. Een partituur
totaalkunstwerk, dat hij blijkbaar de        heeft hij dus nooit geschreven.
interesse in muziek verloor. Getuigenissen
bevestigen dat hij de muziek zag als            Francis Maes
een creatief proces en niet als een
afgewerkt product. Als in een occulte
séance improviseerde Skrjabin mogelijke
muzikale uitwerkingen aan de piano. Hij

                                                                          9
MYSTERIUM Belgian National Orchestra Hungarian Radio Choir Stanislav Kochanovsky conductor Nadezhda Gulitskaya soprano Alexander Ghindin piano ...
toelichting                                                           N

Alexander Nemtin en                              staat een wrede krijgsman op, de ‘Supermens’.

de beheersing van het                            Hij zaait dood en vernieling, maar delft
                                                 uiteindelijk het onderspit. Zwaar gewond trekt
onmogelijke                                      hij zich terug in de woestijn (Deel II). Daar
                                                 ontmoet hij Zuster Dood. Zij is vergevend
  De sovjetcomponist Alexander Nemtin            en hulpvaardig. Zij doet hem zijn daden
kreeg in 1970 Skrjabins schetsmateriaal voor     overdenken en wijst hem de weg naar boete en
Voorbereidende Handeling tot het Mysterium       verzoening. Zuster Dood draagt hem op, zijn
onder ogen. Hij kon niet aan de drang            nieuw verworven inzicht mee te delen aan de
weerstaan om die onvatbare muziek hoorbaar       mensen. Hij gaat terug om de tranen van zijn
te maken. Een reconstructie hield hem van        slachtoffers te drogen. Hij wijst de volkeren
1970 tot 1996 in de ban.                         de weg naar de spirituele harmonie. Wanneer
  Nemtin begon bescheiden met een                hij sterft, stijgt zijn ziel op tot het hogere
symfonisch gedicht van een twintigtal            bewustzijn. (Deel III).
minuten, maar realiseerde snel dat zo’n werk       Voor de intense en overweldigende
nooit kon voldoen aan de geest van Skrjabins     transcendente ontknoping had Nemtin geen
project. In 1973 bracht Kyrill Kondrashin een    muziek voorhanden. Hij moest zijn eigen
eerste deel in première. Nemtin ging verder op   muzikale beslissingen nemen: “De coda
de ingeslagen weg, en schreef nog twee delen.    begint met een soort transfiguratie. Op de
De drie delen kregen de titels Universum         climax begint een zachte rite, met de klank
(1972), Mensheid (1976-80) en Transfiguratie     van klokken en koorzang. Bijna elk melodisch
(1996).                                          motief uit de drie delen wordt hernomen.
                                                 En op het einde zingt het koor unisono het
                                                 viernotenmotief van de dood. Maar het klink
 Skrjabins en Nemtins                            niet als de dood, maar eerder als een stap
                                                 naar een ander niveau van leven. Bij het begin
 Voorbereidende Handeling
                                                 – wanneer de klokken luiden – klinken die
                                                 vier noten luid, maar sterven dan uit en alles
  In het theosofische schema staat
                                                 verdwijnt, lost op. En dit is precies, dacht ik,
Voorbereidende Handeling voor de terugkeer
                                                 wat er gebeurt op het einde. Het universum
van de mens naar het spirituele bewustzijn.
                                                 dat in alle richtingen vervliegt, begint zich
Dit gebeurt door de vereniging van de lagere
                                                 samen te ballen tot een enkele noot – de
manas (het bewustzijn van het sterfelijke Ego)
                                                 noot fa-kruis, waar Skrjabin zo van hield. De
met de hogere manas (het hogere Ego van de
                                                 Handeling is voorbij.”
transcendente Wil). Skrjabin symboliseerde
deze beide niveaus als het Mannelijke en
het Vrouwelijke Principe. Het proces wordt
uitgelegd aan de hand van een parabel.
  Op de voorstelling van de schepping van het
universum (Deel I in Nemtins partituur) volgt
het verhaal van de val van de mensheid. Er

              10
toelichting                                                            N

                                                   beslissingen genomen. Hij laat het koor en
 Verraderlijk eerbetoon
                                                   de vocalisten bijvoorbeeld tekstloos zingen.
                                                   Skrjabin had echter veel tekstmateriaal
  Hoe kunnen we op een zinvolle manier
                                                   verzameld in twee ontwerpen voor het libretto.
omgaan met Nemtins monumentale partituur?
                                                   Hij dacht aan een recitant, aan aria’s en
Een reconstructie van Skrjabins muzikale
                                                   koornummers. Hij heeft echter geen muziek
ideeën blijft utopisch. Nemtins versie van
                                                   geschreven bij de teksten. Vandaar dat Nemtin
Voorbereidende Handeling is bijgevolg zijn
                                                   redeneerde dat Skrjabin het plan had laten
eigen compositie. Maar omdat Nemtin kon
                                                   varen om zijn teksten in de uitvoering te laten
steunen op een excellente kennis van de stijl en
                                                   horen.
het oeuvre van Skrjabin, geeft de muziek toch
een idee van wat Skrjabin mogelijk had kunnen
                                                   Hoe dan ook, de muziek van Nemtins
schrijven. Anderzijds bevat het overgeleverde
                                                 partituur staat dicht genoeg bij Skrjabin om
schetsmateriaal te weinig aanduidingen voor
                                                 een indruk te geven van de Dionysische roes
een volwaardige reconstructie. Wat nooit heeft
                                                 die hem voor ogen stond. Willen we dichter
bestaan, valt niet te reconstrueren. Of Skrjabin
                                                 bij de geest van Skrjabins holistische project
ooit tot een uitwerking zou zijn gekomen, blijft
                                                 komen, is het raadzaam om de intellectuele
een onbeantwoorde vraag.
                                                 grondslagen van zijn visie in de beleving te
                                                 betrekken. Hoe mysterieus Skrjabins project
  De betekenis van Nemtins compositie is
                                                 ook mag lijken, de componist bouwde zijn
daarom dubbel. Zij is zowel een eerbetoon als
                                                 droombeeld op een filosofische grondslag
een respectvol verraad aan Skrjabins project:
                                                 die in het Russische fin-de-siècle ernstig werd
een eerbetoon, omdat het hulde brengt aan een
                                                 genomen.
uitzonderlijke componist; een verraad, omdat
                                                   Maar ook los daarvan kunnen we Skrjabins
Skrjabin Voorbereidende Handeling nooit heeft
                                                 muziek perfect beluisteren en ons erdoor laten
gezien als een vrijblijvend concertstuk. Hij zou
                                                 overdonderen, zonder hem te moeten volgen
schrikken van het idee dat een concertpubliek
                                                 in zijn “kosmische hokus-pokus”, zoals een
zijn muziek passief zou beluisteren. In zijn
                                                 commentator het ooit noemde.
voorstelling was het een Gesamtkunstwerk, een
totaalkunst, waarin geen scheiding zou bestaan
                                                   Francis Maes
tussen uitvoerders en publiek. Bovendien heeft
Nemtin in zijn uitwerking enkele gedurfde

                                                                                 11
toelichting                                                         N

Een lichtontwerp voor Mysterium
De laatste jaren zijn producties met werk    van velen. Doordrongen van die
van Skrjabin waarbij ook een visuele         tijdsgeest heeft Skrjabin in Prométhée
component aan verbonden is, steeds           naast de gebruikelijke partijen voor
populairder. De aanleiding daarvoor is       strijkers, blazers, percussie enz. ook
onder meer de (vermeende) synesthesie        een ‘tastiera per luce’, een ‘lichtklavier’
van Skrjabin. Bij deze aangeboren            voorgeschreven.
eigenschap worden zintuigelijke              Deze partij voor ‘luce’ ziet er zeer
waarnemingen vermengd. Skrjabin              gelijkaardig uit als een partij voor een
zag kleuren bij bepaalde tonen en            ander instrument: op één notenbalk
harmonieën – al wordt dat tegenwoordig       staat de partij met noten uitgeschreven,
in twijfel getrokken.                        meestal tweestemmig en soms ook
Maar ook al had Skrjabin misschien toch      driestemmig. Alleen: de noten zijn
geen synesthesie, een multimediale           geen indicatie van een toonhoogte
uitvoering van zijn werk – zeker wat         maar wel van een kleur. Aan elke noot
betreft Mysterium – is verantwoord door      van het klavier heeft Skrjabin immers
de ideeën van de componist zelf: in          een welbepaalde kleur gekoppeld. Als
zijn geschriften gaf hij aan te dromen       de luce-speler het klavier bespeelt,
van een totaalspektakel waarbij onder        klinken er dus geen tonen maar gaan
meer licht aan te pas kwam, en in zijn       er gekleurde lampen op het lichtorgel
Prométhée: Le poème du feu, op. 60           aan. Dergelijk lichtorgel, zoals bedacht
heeft hij inderdaad ook een partij voor      door Skrjabin, werd echter maar één
‘lichtklavier’ voorzien.                     keer gebruikt, voor een opvoering van
                                             Prométhée in New York in 1915.

Lichtklavier
Al in de 19e eeuw experimenteerden           Het kleursysteem van Skrjabin
uitvinders en artiesten met ‘kleurorgels’:   Niet alleen kende Skrjabin aan elk tonaal
een instrument, gestoeld op het ontwerp      centrum een kleur toe, elke toon/kleur
van klavierinstrumenten, dat een visuele     had ook een intrinsieke betekenis. Zo
tegenhanger moest zijn voor auditieve        komt voor hem do (rood) overeen met
instrumenten. Als het bespeeld werd,         het thema van de “wil”, met “conflict” en
werd gekleurd licht geproduceerd in          “materie”. Mi is blauw, en is geassocieerd
plaats van klank. Zeker rond 1900, de        met het thema van de “dromen”. La-
periode bij uitstek waarin kunstenaars       mol staat voor “materialisatie”, re
droomden van grootse totaalspektakels,       voor “dematerialisatie”, enz. Fa-kruis,
was een dergelijk instrument de droom        geassocieerd met donkerblauw, was

            12
toelichting                                                         N

echter de favoriete toonaard van            we de luce-partij in Prométhée of
Skrjabin en staat voor “creativiteit”,      Mysterium nauwgezet volgen – wat
“harmonie” en “transcendentie”. In          in het geval van Mysterium dus niet
het systeem van Skrjabin zijn rood en       helemaal mogelijk is – het resultaat
donkerblauw, of do en fa-kruis, twee        letterlijk oogverblindend is. De
antipolen.                                  voorziene kleur- en lichtwisselingen zijn
In de partituur van Prométhée, en ook       volgens de snelle luce-partij immers
in die van Mysterium, is de partij voor     zeer frequent. Voor een uitvoering van
luce meestal tweestemming: er is een        Prométhée, een werk dat 20 minuten
‘trage’ luce en een ‘snelle’ luce. De       duurt, is een nauwgezette uitvoering
trage zijn lang aangehouden noten           nog wel mogelijk. Maar in het geval van
(dus kleuren) terwijl de snelle actiever    Mysterium, dat 2 uur en 40 minuten
beweegt. De snelle luce beweegt mee         duurt, riskeren we een collectieve
met de harmonische wijzigen in het          epilepsieaanval...
werk, maar de rol van de trage luce is      Voor het lichtontwerp van deze
minder duidelijk. De meeste vorsers         productie hebben we dus keuzes
gaan ervan uit dat deze partij een soort    moeten maken. We hebben ervoor
fundamentele sfeer op de achtergrond        gekozen om vooral de ‘trage luce’ te
vormt, zonder direct gelieerd te zijn met   gebruiken als basis. Die partij vormt
de harmonie.                                de basiskleur, en die wordt vervolgens
                                            aangevuld met de kleuren uit de
                                            ‘snelle luce’. Omdat aanduidingen over
Een lichtontwerp voor Mysterium             lichtintensiteit enz. ontbreken in de
Prométhée was bedoeld als een soort         partituur van Nemtin, hebben we ons
voorstudie voor Mysterium. Onder meer       voorts laten leiden door het verhalende
daarom heeft Alexander Nemtin in zijn       element achter het werk en door de
uitwerking van Skrjabins schetsen ook       beweging van de muziek zelf. Er kwam
een partij voor luce voorzien. Maar         dus (noodgedwongen) ook een zekere
in tegenstelling tot Prométhée staan        mate van eigen Empfindung aan te pas…
er in de partituur geen woordelijke         Met deze aanpak trachtten we te komen
kleuraanduidingen of beschrijvingen         tot een lichtplan dat musicologisch zo
van het licht. Waar een multimediale        goed mogelijk te verantwoorden is,
uitvoering van Prométhée dus zeer           esthetisch bevredigend en structureel
accuraat kan worden opgezet (in zijn        logisch is.
partituur heeft Skrjabin bijna van maat
tot maat woordelijk aanduidingen            Dat lichtplan ziet er finaal bijgevolg als
gegeven), tasten we bij een dergelijke      volgt uit: het eerste deel, Universum,
uitvoering van Mysterium iets meer in       verhaalt de goddelijke creatie van de
het duister. Daar komt bij dat, indien      wereld, inclusief de mens. We horen

                                                                          13
toelichting                                                                     N

plechtige, chaotische en tumultueuze                       rood zeer dominant: de mens stort de
muziek. De keuze was hier om, zoals                        wereld in een destructieve dans.
dat ook in de partituur staat, rood en                     In deel drie, Transfiguratie, staat de
donkerblauw – de twee basiskleuren –                       verlossing centraal. Hier komt bijgevolg
als het ware te laten wedijveren.                          vooral het universele donkerblauw aan
In deel twee, Mensheid, staat de                           bod – zeker op het einde. Aan het begin
mens centraal. In dit deel is er veel                      is er nog veel rood (de mens worstelt
actie, beweging: de mens is actief op                      nog), maar dat verandert finaal in het
aarde, maar richt er veel onheil aan.                      Eeuwige donkerblauw, als de verlossing
Het dominante kleur is rood (de “wil”).                    een feit is.
Belangrijke andere kleuren zijn oranje,
violet, grijs en lichtblauw. Zeker in de                      Alexander Jocqué
finale van het tweede deel is de kleur

                     Toonaarden met Skrjabins geassocieerde kleuren
                     © Gawboy & Townsend

           14
clé d’écoute                                                          F

ACTE PRÉALABLE AU
MYSTÈRE
    Durant plus de dix ans, le composi-
teur utopiste russe Alexandre Scriabine
                                                L’art, une force créatrice
rêva d’un projet aussi improbable               dans le symbolisme
qu’impossible : un grand mystère, qui
devait se dérouler dans un lieu sacré en
                                                russe
Inde. Les spectateurs seraient émotion-
                                                    La vision artistique d’Alexandre
nellement impliqués au même titre que
                                                Scriabine était un produit de l’âge d’argent.
les participants, mais la pièce initierait
                                                C’est ainsi que l’on appelle l’automne
également un processus destiné à élever
                                                culturel de la Russie tsariste, avant que la
spirituellement l’humanité tout entière
                                                révolution de 1917 ne vienne tout changer,
et inaugurerait la fin apocalyptique du
                                                dans lequel le symbolisme occupe une
monde. Avant d’en rire comme d’une
                                                place importante parmi les mouvements
chimère ou d’une blague étrange, il nous
                                                culturels. La pensée de Scriabine peut être
faut réaliser que Scriabine y croyait réel-
                                                vue comme une manifestation radicale des
lement. Il considérait que l’art possède
                                                idées symbolistes.
la force de changer le monde. Avec Le
Mystère, il en libérerait la puissance.
                                                     L’art symboliste est reconnaissable
                                                 à son emphase et à sa spiritualité. Les
    C’est en 1902 que l’idée de ce projet
                                                 symbolistes répondaient au matérialisme
gigantesque vint à Scriabine, à la suite
                                                 croissant de l’époque moderne par la
d’un projet d’opéra sur le même principe.
                                                 nostalgie des valeurs spirituelles et d’une
Le genre de l’opéra lui semblait trop
                                                 unité perdue entre esprit et matière.
restrictif, le théâtre n’étant pas capable
                                                 Certains cherchaient des traces spirituelles
de déclencher l’ivresse collective que
                                                 dans les anciennes coutumes et légendes
Nietzsche avait décrite dans La Naissance
                                                 russes, d’autres s’immergeaient totalement
de la tragédie. Depuis lors, le compositeur
                                                 dans l’occultisme et le spiritisme,
pensait à une véritable cérémonie collec-
                                                 assistaient à des séances étranges et
tive, qui abolirait la séparation entre artistes
                                                 tentaient d’intégrer les idées spiritualistes
et public, les spectateurs participant
                                                 dans leur vie quotidienne.
réellement à l’acte créatif. À partir de 1909
                                                     Nous pouvons voir le symbolisme
et jusqu’à sa mort prématurée en 1915,
                                                 comme la dernière poussée de la vision
Scriabine ne lâcherait plus le projet. Être
                                                 dualiste du monde qui dominait la pensée
compositeur ne lui suffisait plus. Il voulait
                                                 occidentale depuis Platon. Dans cette
tout : l’art total, l’ultime transformation

                                                                             15
clé d’écoute                                                          F

perspective, l’homme est le citoyen de           (« action divine »). Parce que Friedrich
deux mondes : celui que nous voyons et           Nietzsche avait déclaré que Dieu est mort,
expérimentons, et le monde métaphysique          l’art devait s’emparer du pouvoir créateur
qui se cache derrière lui. Pour Platon, le       divin. Pour rendre la théurgie possible,
monde sensible était le reflet du monde          l’artiste devait lever la distinction entre
idéel. Le christianisme a ajouté sa propre       art et vie. La vie elle-même était un projet
interprétation à l’immortalité de l’âme.         artistique.
Au XIXe siècle, le dualisme a conduit aux
idées métaphysiques du romantisme. Dans
la vision romantique, l’homme aspire à la
                                                 Théurgie et théosophie
Jenseits : l’autre dimension de la réalité,      à la base du Mystère
que l’on ne peut connaître, mais dont
l’art, et surtout la musique, peut donner             Scriabine partageait cette vision sur la
une impression éphémère. Unsre Heimat            fonction théurgique de l’art. Cela s’observe
ist nicht hier – Notre Patrie n’est pas ici :    notamment dans la manière dont il se
c’est ainsi que Richard Wagner énonça            comparait à Claude Debussy. Il qualifiait
avec force la soif de Jenseits dans ses          la musique de Debussy d’« expression
Wesendoncklieder.                                d’un Éros passif ». Sa propre musique
     Le philosophe et penseur religieux          incarnait l’Éros actif. Ainsi, Debussy amène
russe Vladimir Soloviev alla encore              l’auditeur à un état de contemplation,
un pas plus loin : « Comme l’exprime             tandis que Scriabine agit activement sur la
Hegel, la beauté est l’incarnation de            conscience. Il se sentait renforcé dans la
l’idée universelle et éternelle dans les         conviction selon laquelle la musique peut
phénomènes concrets et éphémères ; mais          produire cet effet par l’exemple de Richard
ceux-ci restent éphémères et disparaissent       Wagner. Après tout, ce dernier avait réussi,
comme des vagues dans la marée du                avec sa musique, à créer un accès direct à
processus matériel. » La beauté parfaite,        la réalité nouménale. Et pourtant, Wagner
selon Soloviev, ne naît que comme une            fit une grossière erreur, selon Scriabine :
idée et une matière qui s’interpénètrent. Le     il continuait à ne jurer que par le théâtre,
matériel participe dès lors de l’immortalité     avec ses représentations artificielles et sa
de l’idée. Il s’ensuit que la vraie beauté       stricte séparation entre scène et public.
peut changer la réalité matérielle. Elle n’est   Pour pouvoir réellement libérer la force
pas seulement l’ombre de l’idée, comme           transformatrice de l’art, le théâtre devait
l’affirmait Platon, mais une force qui peut      disparaître. La représentation devait céder
améliorer la réalité.                            la place à un rite collectif. Les bases du
     Les symbolistes russes étaient              Mystère étaient jetées.
convaincus de pouvoir mettre la vision de
Soloviev en pratique. Ils désignaient le             La transformation de la conscience
pouvoir actif qu’ils attribuaient à l’art sous   était un côté de la médaille. L’apocalypse
le nom de « théurgie »                           en était le second : la fin du monde

             16
clé d’écoute                                                          F

phénoménal, la suppression du temps et
de l’espace et le retrait universel de toute
existence dans l’âme du monde. Scriabine
emprunta cette idée à la théosophie
d’Helena Blavatsky.
    Dans la vision de cette dernière, la
conscience du corps matériel évolue vers
l’esprit universel, de rupa à atma, selon la
terminologie hindouiste. Ce mouvement
est parallèle au développement du cosmos
depuis la matière jusqu’au niveau divin.
Cela se produit par cycles de sept stades.
Scriabine conçut pour cette raison son
Mystère comme un événement en sept
jours et sept nuits. Blavatsky prévoyait
                                                     Alexandre Scriabine
que les hommes arriveraient au niveau
du corps astral (linga sharira), mais
n’atteindraient les strates supérieures que
dans un futur lointain.
    Scriabine pensait la corriger. Son
                                                Acte préalable au
Mystère viendrait accélérer toute la            Mystère
transformation cosmique et supprimerait
l’existence matérielle.                             Pourtant, Scriabine fut assez lucide
                                                pour voir à temps que son Mystère
    Scriabine n’avait-il donc aucun retour      resterait une utopie. À partir de 1913, il
sur ses théories entêtées ? À partir de         commença à réfléchir à un Acte préalable.
1909, il établit des contacts réguliers avec    L’humanité n’était pas prête pour le grand
des symbolistes mystiques. Il noua une          bond en avant. L’Acte préalable était
relation de confiance très étroite avec         un premier pas dans la bonne direction.
le poète Viatcheslav Ivanov. Comme              Scriabine essaya de rendre son projet
Scriabine, celui-ci croyait en la force         intelligible. Il écrivit un livret pour l’Acte
transformatrice de l’art. Il ne put cependant   préalable qui précéderait le véritable
le suivre dans son affirmation qu’une           Mystère, et une salle de concert normale
seule œuvre d’art pourrait provoquer            pourrait parfaitement convenir à sa
le bouleversement cosmique. Ivanov              production.
commença à douter de sa santé
mentale : « Scriabine est instable… il y a         Les idées utopiques du Mystère
quelque chose qui ne va pas chez lui, une       imprègnent néanmoins l’Acte préalable.
maladie spirituelle sérieuse. »                 Scriabine continuait à rêver d’un demi-
                                                temple avec un dôme, avec un toit

                                                                              17
clé d’écoute                                                     F

partiellement ouvert pour permettre aux      fini, mais comme un processus créatif.
sons de la nature d’entrer et la vue sur     C’est ainsi que lors d’une séance occulte,
les étoiles. Scriabine se voyait au milieu   il improvisa de possibles élaborations
de cercles concentriques, avec des           musicales sur le piano. Il récupéra le
symbolistes théosophes et mystiques          matériel de ses Préludes op. 74, mais ne
autour de lui et les autres participants     parvint jamais à rendre jouable la musique
disposés de plus en plus loin, selon leur    qu’il avait en tête. Au final, il ne laissa
niveau spirituel.                            qu’une cinquantaine de pages avec des
    Scriabine était tellement fasciné        esquisses, sans ordre, sans structure
par l’œuvre d’art totale qu’il perdit        détaillée ni plan. La partition ne fut donc
apparemment tout intérêt pour la musique.    jamais écrite.
Les témoignages confirment qu’il voyait
la musique non pas comme un produit             Francis Maes

             18
clé d’écoute                                                              F

Alexander Nemtin et la                              Lourdement blessé, il se retire dans le désert
                                                    (partie II). Là, il rencontre Sœur Mort, qui
maîtrise de l’impossible                            pardonne et porte secours. Elle lui rappelle ses
                                                    actes et lui montre le chemin de la pénitence
  C’est en 1970 que le compositeur soviétique       et de la réconciliation. Sœur Mort lui donne
Alexander Nemtin découvrit les esquisses de         l’ordre de partager sa nouvelle vision avec
Scriabine pour Acte préalable au Mystère. Il        les hommes. Il retourne sécher les larmes de
ne put résister à l’envie de faire entendre cette   ses victimes et montre aux gens la voie de
mystérieuse musique, dont la reconstitution         l’harmonie spirituelle. Quand il meurt, son
l’occupa jusqu’en 1996.                             âme s’élève à la conscience supérieure (partie
  Nemtin commença modestement avec                  III).
un poème symphonique d’une vingtaine de
minutes, mais réalisa rapidement qu’une telle
œuvre ne pourrait jamais satisfaire à l’esprit           La musique de Nemtin
du projet de Scriabine. Kirill Kondrachine
                                                     est assez proche de celle de
créa une première partie en 1973, puis Nemtin
continua dans la même voie et écrivit deux           Scriabine pour donner une idée
parties supplémentaires. Les trois parties
                                                     de l’ivresse dionysiaque que ce
furent titrées Univers (1972), Humanité (1976-
1980) et Transfiguration (1996).                     dernier imaginait.

 L’Acte préalable de                                  Aucune musique n’était à la disposition
                                                    de Nemtin pour l’intense et imposant
 Scriabine et Nemtin
                                                    dénouement. Il dut prendre ses propres
                                                    décisions musicales : « La coda s’ouvre avec
  Dans le schéma théosophique, l’acte
                                                    une sorte de transfiguration. Au climax
préalable représente le retour de l’homme à
                                                    commence un rite doux, avec le son de
la conscience spirituelle. Ceci est réalisé par
                                                    cloches et d’un chœur. Presque tous les motifs
l’union du manas inférieur (la conscience
                                                    mélodiques des trois parties sont répétés. À
de l’ego mortel) et du manas supérieur (l’ego
                                                    la fin, le chœur chante à l’unisson le motif de
supérieur de la volonté transcendantale). Chez
                                                    quatre notes de la mort. Cela ne ressemble pas
Scriabine, ces deux niveaux sont symbolisés
                                                    à la mort, mais semble plutôt une étape vers
par les principes masculin et féminin. Le
                                                    un autre niveau de la vie. Au début – quand les
processus est expliqué au moyen d’une
                                                    cloches sonnent –, les quatre notes résonnent
parabole.
                                                    fort, puis s’éteignent et tout disparaît, se
  Après le récit de la création de l’univers (la
                                                    dissout. C’est précisément, il me semble, ce qui
partie I dans la partition de Nemtin) vient
                                                    se passe à la fin. L’univers qui fuit dans toutes
celui de la chute de l’humanité. Un guerrier
                                                    les directions commence à se rassembler sur
cruel, le « super homme », sème la mort et la
                                                    une seule note – fa dièse, la note que Scriabine
destruction, avant d’en être lui-même victime.
                                                    aimait tant. L’Acte est terminé. »

                                                                                   19
clé d’écoute                                                              F

                                                   public. Nemtin a également pris des décisions
 Traître hommage
                                                   audacieuses, comme celle de laisser le chœur
                                                   et les chanteurs chanter sans texte. Scriabine
  Comment pouvons-nous manier la partition
                                                   avait rassemblé beaucoup de matériel textuel
monumentale de Nemtin en lui donnant
                                                   en deux projets pour le livret. Il pensait à
sens ? Une reconstruction des idées musicales
                                                   un récitant, à des arias et à des parties pour
de Scriabine reste utopique. La version
                                                   chœur. Il n’a cependant pas écrit de musique
par Nemtin d’Acte préalable est donc sa
                                                   sur les textes. C’est pourquoi Nemtin a estimé
propre composition. Cependant, grâce à son
                                                   que Scriabine avait abandonné l’idée d’insérer
excellente connaissance du style et de l’œuvre
                                                   ses textes dans la réalisation.
de Scriabine, sa musique nous permet de nous
faire une idée de ce que Scriabine aurait pu
                                                     Quoi qu’il en soit, la musique de Nemtin est
écrire. Par ailleurs, les esquisses conservées
                                                   assez proche de celle de Scriabine pour donner
contiennent trop peu d’indications pour
                                                   une idée de l’ivresse dionysiaque que ce dernier
permettre une reconstruction complète. Ce
                                                   imaginait. Si nous voulons nous rapprocher
qui n’a jamais existé ne peut être reconstruit.
                                                   de l’esprit du projet holistique de Scriabine,
Scriabine serait-il jamais parvenu à élaborer
                                                   il est opportun d’associer les fondements
son œuvre ? La question reste ouverte.
                                                   intellectuels de sa vision à l’expérience. Aussi
  La signification de la composition de
                                                   mystérieux que soit le projet de Scriabine, le
Nemtin est dès lors double. Elle est à la fois
                                                   compositeur a construit son rêve sur une base
un hommage et une trahison respectueuse
                                                   philosophique qui fut prise au sérieux par la fin
du projet de Scriabine : un hommage rendu à
                                                   de siècle russe.
un compositeur exceptionnel ; une trahison,
                                                     Mais à part cela, la musique de Scriabine peut
parce que Scriabine n’a jamais considéré
                                                   tout aussi bien être écoutée et nous submerger,
Acte préalable comme une simple pièce
                                                   sans que nous n’ayons à suivre le compositeur
de concert. Il serait choqué à l’idée qu’un
                                                   dans son « hocus pocus comsique », comme le
public de concert puisse écouter sa musique
                                                   décrivit un commentateur.
de façon passive. Dans sa présentation, il
s’agissait d’une Gesamtkunstwerk (une œuvre
                                                     Francis Maes
d’art totale), sans séparation entre artistes et

              20
clé d’écoute                                                         F

Un projet de lumières pour
Le Mystère
                                             période par excellence où les artistes
Ces dernières années, les productions        aspiraient au grand spectacle total, un
autour des œuvres de Scriabine               tel instrument était le rêve de beaucoup
avec une composante visuelle ont             d’entre eux. Inspiré par cet esprit du
connu une popularité croissante. Cela        temps, Scriabine intégra, outre les
s’explique notamment par la synesthésie      parties habituelles pour cordes, vents,
(présumée) du compositeur. Dans              percussions, etc., une partie pour
cette caractéristique innée, différentes     « tastiera per luce », ou « clavier à
perceptions sensorielles sont asso-          lumières ».
ciées : Scriabine reliait des couleurs       Cette partie pour « luce » ressemble
à certains sons et harmonies – bien          beaucoup à celle d’un autre instru-
que l’on remette cela en question            ment : elle est écrite avec des notes
aujourd’hui.                                 sur une portée, généralement à deux
Mais même si Scriabine n’était pas           voix, parfois à trois voix. Les notes ne
atteint de synesthésie, une exécution        sont cependant pas une indication de
multimédia de son œuvre – en                 hauteur, mais bien de couleur. À chaque
particulier du Mystère – est justifiée par   note du clavier est liée une couleur
ses propres idées : dans ses écrits, il      spécifique. Ce sont donc des lumières
cède au rêve d’un spectacle total où         colorées qui s’allument plutôt que des
la lumière notamment intervient ; ainsi,     sons qui sortent de l’instrument. Cet
une partie pour « clavier à lumières » est   « orgue à lumières », tel que conçu
prévue dans Prométhée : Le poème du          par Scriabine, n’a été utilisé qu’une
feu, op. 60.                                 seule fois, pour une représentation de
                                             Prométhée à New York en 1915.

Clavier à lumières
Au XIXe siècle déjà, des inventeurs et       Le système de couleurs de Scriabine
des artistes expérimentèrent avec            Scriabine attribua donc une couleur à
l’« orgue à couleurs » – dont la             chaque centre tonal, mais chaque son/
conception est basée sur celle des           couleur avait également une signification
instruments à clavier et offrant un          propre. Ainsi, le do (rouge) correspond
correspondant visuel aux instruments         au thème de la « volonté », au
sonores. Quand on en jouait, une             « conflit » et à la « matière ». Mi est bleu
lumière colorée était produite plutôt        et est associé au thème des « rêves ». La
que du son. Vers 1900 certainement, la       bémol est associé à la

                                                                          21
clé d’écoute                                                       F

« matérialisation », ré à la                indications presque mesure par mesure),
« dématérialisation », etc. Fa dièse,       avec Myterium, nous tâtonnons quelque
bleu foncé, était la tonalité préférée de   peu. À cela s’ajoute le fait que, si nous
Scriabine et correspondait à la             suivons de près la partie de luce dans
« créativité », à l’« harmonie » et à la    Prométhée ou dans Le Mystère – ce qui,
« transcendance ». Dans le système          dans le cas de cette dernière, n’est donc
de Scriabine, le rouge et le bleu foncé,    pas tout à fait possible –, le résultat est
ou do et fa dièse, se situaient aux         littéralement éblouissant. En effet, les
antipodes.                                  changements de couleurs et de lumières
Dans la partition de Prométhée comme        sont très fréquents dans la partie de luce
dans celle du Mystère, la partie pour       rapide. Cela ne pose pas de problème
luce est généralement écrite à deux         majeur pour Prométhée, qui dure
voix : il y a un luce « lent » et un luce   une vingtaine de minutes, mais pour
« rapide ». La partie lente consiste en     Myterium, qui dure 2 heures 40, nous
notes (et donc en couleurs) tenues,         risquons la crise d’épilepsie collective...
tandis que la partie rapide change plus     Pour le projet de lumières de cette
activement. Si le luce rapide bouge         production, nous avons donc dû faire
selon les changements harmoniques           des choix. Nous avons décidé de
de l’œuvre, la fonction du luce lent est    partir du luce lent, qui donne ainsi la
moins claire. La plupart des chercheurs     couleur de base, complétée ensuite
supposent que cette partie forme une        avec les couleurs du luce rapide.
sorte d’atmosphère fondamentale en          Comme la partition de Nemtin ne
arrière-plan, qui n’est pas directement     comporte aucune indication d’intensité
liée à l’harmonie.                          lumineuse, nous avons été guidés par
                                            la narration sous-jacente à l’œuvre et
                                            par le mouvement de la musique elle-
Un projet de lumières pour Le Mystère       même. Un certain degré d’Empfindung
Prométhée a été conçu comme une             (ressenti) était donc (forcément)
sorte d’étude préliminaire au Mystère.      présent… Avec cette approche, nous
C’est ainsi qu’Alexander Nemtin, dans       avons essayé de proposer un plan
son adaptation des esquisses de             de lumières qui puisse autant que
Scriabine, a prévu une partie pour luce.    possible être musicologiquement
Mais contrairement à Prométhée, il n’y      justifiable, esthétiquement satisfaisant et
a dans la partition aucune indication       structurellement logique.
de couleur ni aucune description de
la lumière. Là où une représentation        Ce plan de lumières ressemble
multimédia de Prométhée peut être           finalement à ceci : la première partie,
mise en place de manière très précise       Univers, raconte la création divine
(dans sa partition, Scriabine a donné des   du monde, y compris de l’homme. La

           22
clé d’écoute                                                                       F

musique est solennelle, chaotique et                        deuxième partie, la couleur rouge reste
tumultueuse. Comme dans la partition,                       très dominante : l’homme jette le monde
le choix que nous avions à faire était en                   dans une danse destructrice.
quelque sorte de faire rivaliser le rouge                   Dans la troisième partie, Transfiguration,
et le bleu foncé – les deux couleurs de                     le salut est central. Ici, c’est le bleu
base.                                                       foncé universel qui domine – surtout à
Dans la deuxième partie, Humanité, il y a                   la fin. Au début, il reste beaucoup de
beaucoup d’action, de                                       rouge (l’homme lutte encore), mais cela
mouvement : l’homme est actif sur                           se transforme finalement en bleu foncé
terre, mais il provoque des désastres.                      éternel, quand le salut est devenu un
La couleur dominante est le rouge                           fait.
(la « volonté »). Les autres couleurs
importantes sont l’orange, le violet, le                        Alexander Jocqué
gris et le bleu clair. Dans le finale de la

                  Les tonalités et les couleurs associées par Scriabine
                  © Gawboy & Townsend

                                                                                        23
program notes                                                        E

PREFATORY ACTION TO
THE MYSTERIUM
    The utopian Russian composer              death in 1915, Scriabin was consumed by
Alexander Scriabin spent ten years            this project. It was no longer sufficient to
dreaming of an impossible project that        simply be a composer. He wanted it all: the
had never been pulled off before: a           Gesamtkunst, the ultimate transformation.
grandiose mystery play, to be performed
at a sacred site in India. Not only
would both artists and audience be
                                              Art as a creative force in
emotionally drawn into this play, it would    Russian Symbolism
also initate a process that herald the
apocalyptic end of the world as we know           Scriabin’s artistic views were the
it and usher in a new era for humanity,       product of the Silver Age, or the twilight
on a different spiritual level. Before we     of the culture of tsarist Russia, before the
laugh this off as delusions of grandeur       1917 Revolution would go on to change
or a bizarre joke, it is worth noting that    everything. Symbolism held a prominent
Scriabin was very serious. He believed        role among the cultural movements of
that art does have the power to change        the Silver Age. Scriabin’s ideas can be
the world and that his Mysterium would        explained as a radical consequence of
unleash this power.                           these symbolist ideas.

    Scriabin became obsessed with the             Symbolist art emphasises spirituality.
idea for this gigantic undertaking from       The symbolists responded to the
1902 onwards, after abandoning the            increasing materialism of modern times
preliminaries for an opera about this         with a sense of nostalgia for spiritual values
idea. However, he felt the genre was too      and the unity between mind and matter,
limited. The theatre would never be able      which they felt had been irretrievably
to unleash the collective feeling of mystic   lost. Some searched for spiritual traces
unity, which Nietzsche had written about      in old Russian customs and legends.
so eloquently in his The Birth of Tragedy.    Others turned to occultism and spiritism,
Since then, the composer had been             attending bizarre seances and attempting
mulling over a collective ceremony, which     to incorporate their spiritual ideas in their
would eliminate the divide between the        daily life.
artists and the audience. The spectators          Symbolism in a sense is the last
would be participants in this creative        resurgence of the dualistic world view
undertaking. From 1909 until his untimely     which had dominated Western thinking

             24
program notes                                                                   E

since Plato. In this view, man belongs          could actively transform creation and even
to two worlds: the world we see and             complete it. The term means divine action.
experience and the metaphysical world           After Friedrich Nietzsche declared that
that is concealed behind it. According          God was dead; art would have to take over
to Plato, the phenomenal world was              this divine, creative and transformative role.
a reflection of the perfect idea world.         For theurgy to be possible, the artist had to
Christianity added its own interpretation       abolish the distinction between art and life.
of the immortal soul to this. In the            Life itself became an artistic project.
nineteenth century, dualism gave rise to
the metaphysical ideas of the Romantic
movement. In this vision, man longs
for the Jenseits: the other dimension
of reality, the unknowable Beyond, of
which art and music especially can give
a fleeting impression. Unsre Heimat ist
nicht hier – our homeland is not here:
that is how Richard Wagner powerfully
expressed the longing for this Beyond in
his Wesendoncklieder.
    The Russian philosopher and religion
thinker Vladimir Solovjov went one step
further: “In Hegelian aesthetics, beauty
is an incarnation of the universal and
eternal idea in individual and transitory
                                                     L’Homme-Dieu, by the symbolist and theosophist
phenomena. Yet this is how they remain,              Belgian painter Jean Delville
transitory, vanishing, like disconnected             © Lukas - Art in Flanders VZW
waves in the flow of the material process.”          photo Dominique Provost

Perfect beauty, Solovjov reasoned, is only
created when idea and matter mutually
permeate each other. As such, the material
becomes part of the immortality of the          Theurgy and theosophy
idea. Following from this, true beauty
can transform the material reality. It is not
                                                as the cornerstones of
merely the shadow of the idea, as Plato         Mysterium
theorised, but a transformative power that
can improve our reality.                           Scriabin shared this vision on the
    The Russian symbolists wholeheartedly       theurgical function of art. This is apparent,
embraced this notion, believing that they       among others, in the way he compared
could put Solovjov’s vision into practice.      himself to Claude Debussy. He called
They called this theurgy, believing that art    Debussy’s music the expression of a

                                                                                     25
program notes                                                          E

passive Eros. In other words, Debussy’s          would only occur in a distant future.
music inspires a state of contemplation             Scriabin hoped to correct her. His
in the listener whereas Scriabin                 Mysterium would accelerate the entire
actively intervenes on the level of our          cosmic transformation and abolish the
consciousness. His convictions were              material existence.
inspired by the example of Richard
Wagner, who had succeeded in creating a             Was there no resistance against
portal to the idea realm with his music. But     Scriabin’s rather idiosyncratic theories?
Wagner made a capital mistake, according         From 1909, he was in regular contact with
to Scriabin. He continued to swear by the        mystical symbolists. His closest friend was
theatre, with its artificial performances and    the poet Vyacheslav Ivanov. Like Scriabin,
its strict separation between the stage and      Ivanov believed in the transformative
audience. The theatre had to disappear           power of art. He did not agree with his
to effectively unleash art’s transformative      premise that one single artwork could
power, Scriabin posited. Representation          cause a cosmic upheaval, however.
had to make way for a collective rite.           Ivanov started to doubt Scriabin’s mental
And that is how the foundation for the           well-being. “Scriabin is unstable... there is
Mysterium was laid.                              something with wrong, a serious spiritual
                                                 condition.”
     The transformation of consciousness
was just one side of the coin. The other
was the Apocalypse: the end of the
phenomenal world, the abolition of time          Prefatory Action to
and space and the universal integration
of all existence into the universal soul.
                                                 Mysterium
Scriabin derived his ideas from Helena
                                                     And yet, Scriabin was sufficiently
Blavatsky’s Theosophy.
                                                 lucid to realise in time that his Mysterium
     In Blavatsky’s views, the consciousness
                                                 would always remain a utopia. From 1913
of the material body evolved to the
                                                 onwards, he started to think about a
universal spirit, or from rupa to atma, in the
                                                 Prefatory Action. Mankind was far from
terminology of Hinduism. This movement
                                                 ready for the great leap forward but the
runs parallel with the development of the
                                                 Prefatory Action was, in any event, a
cosmos, from the material to the divine
                                                 good step in the right direction. Scriabin
plane. This occurs in cycles of seven
                                                 attempted to maintain an overview of
planes. That is why Scriabin originally
                                                 his project. He wrote a libretto for the
conceived his Mysterium as an event
                                                 Prefatory Action, which preceded the
that would take place for seven days and
                                                 actual Mysterium, and for the performance
nights. Blavatsky predicted that mankind
                                                 of which an ordinary concert hall would be
would achieve the level of astral body
                                                 sufficient.
(linga sharira) but that the higher levels

              26
program notes                                                         E

    Nonetheless, the utopian ideas of the       performable treatment of the music he had
Mysterium also crept into the Prefatory         in mind. All he left was a portfolio with 50
Action. Scriabin continued to dream of          sheets, with sketches, in no specific order,
a half temple with a dome, with a partly        without developed structures and without a
open roof to draw in the sounds of nature       plan. Therefore, he never wrote the score
and the stars above. Scriabin visualised        for his Mysterium.
himself as being in the centre of concentric
circles, surrounded by theosophers and             Francis Maes
mystic symbolists and successive groups
of participants, ranked by spiritual level in
these circles.
    In fact, Scriabin became so obsessed
with his Gesamtkunstwerk that he
apparently lost all interest in music.
Testimonies confirm that he saw music as
a creative process and not as a finished
product. Like in an occult seance, Scriabin
improvised potential musical treatments on
the piano. He recovered material from his
Preludes opus 74, but never completed a

                                                                            27
Vous pouvez aussi lire